صفح_ه

خ____ازن و م___ال______ك جهن____م••• 32

خ_______ازن______ان جهن_________م••• 33

خازنان: ملائكه تدبير كننده انواع عذاب هاى جهنم••• 33

خشون__ت ملائك__ه مأم__ور شكنج__ه دوزخي_ان••• 35

نوزده مأم_ور سقر، هراس آورترين درك_ه جهن_م••• 37

ماهي__ت خازن__ان جهنم و فتن_ه در تع__داد آن ها••• 38

(391)

فصل سوم

م__اهي_____ت آت______ش جهن_________م••• 43

ماهيت آت___ش جهن___م چيس___ت؟••• 43

هيزم هاى جهنم: انسان ها و سنگ ها••• 45

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

انس_ان و سنگ به عن_وان آتشگيرانه جهنم••• 47

جنيان هيزم دوزخ••• 49

هيزم هاى جهنم و صداى ناله هاى دوزخيان••• 50

گ__دازه ام__وال و ان__دوخته ه__ا در جهن__م••• 52

(392)

آت____ش خ__وارى پ__ول يتي___م خ____واران••• 56

فص__ل چهارم

آت_______ش جهن______م••• 57

آت__ش دوزخ در اولي___ن دي_دار دوزخي__ان••• 57

ه___ر ش__رارى چ__ون ك_اخ__ى از آت____ش••• 60

ع___ذاب جهن___م و ع___ذاب ح___ري______ق••• 62

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

سعي_________ر••• 63

آتش سعي__ر تدارك ش__ده ب_راى كف__ار••• 64

(393)

آت__ش ناف_ذ، آب جوش__ان، ساي___ه دود••• 65

غ__ل و زنجي_____ر و آت____ش س___وزان••• 67

آتشى كه در آن م__رگ و حي__ات نيست!••• 67

حطم__ه، آتش_ى كه دل ه__ا را مى گ__دازد!••• 69

آتش شعله ور و خ_رد كننده اعضاء بدن••• 72

دام__ن ه__اوي__ه، آت___ش س___وزن___ده••• 73

لباس هائ__ى از آت__ش براى جهنمي___ان!••• 75

گرزهاى آهنين••• 76

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

(394)

آت______ش ب__ى خ_______روج••• 77

اح___اط____ه آت____ش ج_هن_م••• 78

آتش رسي__ده به چه_ره ه__ا و پيشان__ى جهنميان••• 79

قرين ه__اى شيطان_ى، عذابى بدتر از آت__ش دوزخ••• 81

نه از آتش خارج مى شوند، نه عذرشان قبول است••• 83

ب___ه رو س__وى آت____ش كشي__ده مى ش__ون___د؟••• 84

شهيق: صداى نفس هاى آتش••• 85

آتشى كه زبان__ه مى كش___د!••• 86

آتش پي__روان ائم__ه ضلالت••• 87

لهي_ب و شعله ه___اى جهن__م••• 91

(395)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

عرضه فرعونيان به آتش••• 91

فصل پنجم

غ____ذا و آب در جهن_________م••• 93

غذائى از قعر جهنم - «شَجَ_رَةُ الزَّقُّوم»••• 93

شجره زقّ__وم، طعام گن__اه دوست__ان••• 96

شك__م از زق___وم پ___ر م___ى كني____د!••• 99

طعامى گلوگي__ر و عذاب__ى دردن___اك••• 101

غذائ__ى از چ__رك و خون دوزخي___ان••• 102

(396)

حديث غاشيه: نوشيدن از چشمه سوزان

و طعام ضريع••• 104

آب حمي_م، ش_راب__ى از آب ج_وش___ان••• 106

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

چش_اندن انواع حمي_م و غس_اق: نوعى چ_رك ب_ا تعفن و داغ••• 106

غ__ل و زنجي__ر در گ___ردن ه__ا، در آب داغ و آت__ش جهن___م••• 108

آب__ى چ____ون م___س گ___داخت___ه••• 109

ريختن آب جوشان به سر جهنميان!••• 110

جهن_______م و آب ص_____دي_______د••• 111

غ__ذاى ح__رام خواران (از مشاه__دات رسول اللّه در مع___راج)••• 113

(397)

آتش خ__وارى پ__ول يتيم خ__واران••• 113

ربا خ__واران در احاط__ه شيط___ان••• 114

فصل ششم

اث__ر جهن_____م در ب____دن انسان ه___ا••• 115

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

زشت چهره هاى سوخته••• 115

تج_دي_د پ_وس__ت ب_راى سوخ___ت و ع_ذاب دائم__ى••• 117

بريان شدن چهره ستمكاران با آبى چون مس گداخته••• 118

جابج__ا ش__دن و كب_اب ش__دن صورت ه__ا در آتش••• 119

(398)

فصل هفتم

برخ_ورد اولي__ه در جهن___م••• 121

وقتى جهن_م به ه_ر ص_احب چشمى ظ_اهر مى شود!••• 121

آرزوه__اى ل_ب آت___ش••• 122

پ__رده ب__ردارى از دوزخ و حال نف__س خط___اك__ار••• 124

شرحى از لحظ__ات ريخت__ه ش_دن كفار ب__ه جهن__م••• 125

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

وقتى جهنم به گمراه__ان نم__ودار شود!••• 128

مج___رمي__ن در لحظ__ه دي__دن آت___ش••• 130

(399)

حال خاسرين هنگ_ام عرض_ه به آت__ش••• 131

روز ع__رض____ه كف____ار ب___ر آت___ش••• 132

اعتراض__ات ه_ر ت__ازه وارد ب__ه دوزخ••• 135

جهنم را ب_راى چه كسى حاضر مى كنند؟••• 137

بازداش_ت و بازخواست در راه جهن___م••• 139

ي__وم الفص__ل - و آن ها كه به جهن__م ران__ده مى شون__د!••• 140

به دوزخ انداريد هر كافر معاند، مَنّاعٍ لِلْخَيْر، مُعْتَدٍ مُريب را!••• 145

آن ه__ا ك__ه كت__ابش__ان را ب__ه دس__ت چ__پ مى دهن___د!••• 148

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

(400)

حشر و حضور جهنميان و شياطين آن ها در اطراف جهنم••• 151

فصل هشتم

ش_ريك__ان ع__ذاب و درخ__واست ه__اى ره__ائ__ى••• 155

ش___ريك____ان ع____ذاب و دع____واى آن ه_____ا••• 155

تخ__اص__م ت__ابع____ان و متبوع__ان دوزخ__ى••• 156

تخاصم جهنمي__ان درباره رستگ__ارى مؤمن_ان••• 157

محاجه ضعفاء آل فرعون با مستكبرين در آتش••• 159

آي_ا امكان__ى

ب__راى خ__روج از جهن__م نيست؟••• 161

حس__رت مج__رمي___ن و گمراه__ان در جحي___م••• 163

درخواست تخفيف عذاب از طريق خازنان جهنم••• 164

(401)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

نوميدى مجرمين از رهائى و تخفيف عذاب دائمى جهنم••• 166

درخ__واس__ت م_اكث__ون از مال__ك ي_ا درب_ان جهن___م••• 167

دارالب_وار، كيف__ر جهنمى طاغوت ه__ا و پيروانش___ان••• 169

اصح__اب شم___ال در جهن___م••• 171

فصل نهم

تن__وع رفتار با مجرم__ان در جهن_م••• 181

من__افقي__ن و كف_ار در جهن___م••• 181

من__افقي__ن و من__افق____ات در ظلم___ت و تاريك_____ى••• 183

(402)

ناپاك ها به صورت انباشته به جهنم ريخته مى شوند!••• 186

آن ها كه به ص__ورت به سوى جهنم محشور مى شوند!••• 188

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

سه طايف__ه اى كه به رو در جهن__م انداخت_ه شوند••• 189

چگونه مجرمين به رو در آتش كشيده مى شون_د؟••• 190

محش__ور شدگ__ان واژگون___ه، كر و ك__ور و گنگ••• 192

ح__ال جهنمي_ان در روز غ_اشي_____ه••• 193

ورود به آتش با شكل و هيئت دنيوى••• 196

پر نشدن جهن__م، احاطه عذاب الهى بر كل مجرمين••• 198

(403)

رانده ش_دن مجرمين تشن__ه به جهنم••• 199

مجرمي__ن در جهن__م ن_ه زندگ__ى دارند و نه مرگ••• 200

شرح__ى از شكنجه ه__اى جهنمي__ان!••• 200

هر كه بخواهد از جهنم برون شود، بازش گردانند!••• 202

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

جهنمي__ان، كه نه مرگشان دهن__د، نه عذابش__ان سب_ك شود!••• 203

ج__زاى تكذي__ب كنندگ__ان دي__ن اله__ى و ع__ذاب قي__ام__ت••• 206

وضع لب هاى سخن چينان (از مشاهدات رسول اللّه در معراج)••• 208

شكنج_ه تاركي_ن نماز عش___اء••• 209

(404)

زن_ان آوي__زان ب__ا پستان ه___ا••• 209

فصل دهم

ع__وام__ل جهنم__ى ش__دن در دني_ا••• 211

عوامل دنيوى كه انس__ان را ب_ه سوى جهن__م س_وق مى دهد!••• 211

شما را چه عملى به دوزخ افكند؟••• 215

كف__ار سرگ__رم تمت__ع دني_ا جايگاهش__ان در آت__ش اس__ت!••• 218

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

جهن__م، بازگشتگ__اه منافقي__ن و مشركي___ن••• 219

مشم__ولي______ن آت__ش اب_____دى جهن______م••• 221

(405)

خبر دادن خدا از گناهان و عذاب دوزخى آن ها••• 222

جهن__م كيف__ر

محرومي__ن از اعم__ال صال__ح••• 224

بدترين خلق خ___دا و جهن__م ج__زاى آن ه__ا••• 225

واردي___ن جحي___م••• 227

شياطي__ن و اولي__اى شي_اطي__ن در جهن___م••• 229

ساكنين عمده جهنم••• 231

جهن__م اب__دى، كيف__ر من___افقي___ن و كف___ار••• 232

جهن___م م____أواى كف__ار و من___افقي_______ن••• 234

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

(406)

جهن__م م__أواى ق___اع__دي______ن از جه___اد••• 235

جهنم، كيف__ر الحاد در اسم___اء خداى تعالى••• 236

انسان ه__اى شوم و نح_س در احاط__ه آتش••• 239

مت_اع قليل دنياى كفار و سرانجام جهنمى آن••• 240

پ__ذي__رائ___ى از ك__اف_____ران در جهن_____م••• 242

اه___ل آتش ب__ودن: عاقبت تمت__ع در كف___ر••• 243

مشم__ولي____ن جهن__م و ع___ذاب عظي____م••• 244

فصل يازدهم

ع______________ذاب••• 245

عذاب چيست؟••• 245

(407)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

شديدتري__ن ع___ذاب ك__دام اس__ت؟••• 254

تفاوت عذاب و رحمت خدا در چيست؟••• 258

سريع نبودن برخ__ى عقاب هاى الهى••• 260

ع___ذاب دو مرحل___ه اى من___افقي__ن••• 262

مستضعفين و مشخص نبودن مغفرت يا عذاب آن ها••• 263

ع__ذاب قيام_ت نه تخفيف مى پذي__رد و نه تأخي___ر!••• 265

عذاب چه كسانى زيادت_ر مى ش__ود؟••• 266

ع_ذاب روز عقي___م و ب___ى ف_____ردا••• 268

(408)

شدي_د و دائم_ى ب_ودن ع_ذاب آخرت••• 268

ع________ذاب ي_______وم عظي_______م••• 269

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

كلمه فصل جلوگير عذاب دنيا، قطعيت عذاب آخرت••• 270

چرا كيفر مجرمي_ن در قيامت آتش و ضلالت شده؟••• 271

ع__ذاب آخ____رت ب___زرگ ت__ر اس___ت••• 273

آيا عذاب قيام_ت جاودان است يا تمام شدنى است؟••• 274

تص___ور ع__ذاب قي_ام____ت در دني___ا••• 281

ت___رس از ع____ذاب نادي__ده خداون___د••• 281

(409)

خدا براى ع__ذاب ك__ردن شت_اب ن_دارد!••• 284

كيفر كسانى كه از رحمت خدا مأيوسند؟••• 285

ع_ذاب وارونه ش__دن فه_م انسان ك_افر••• 286

فراموش_ى روز حس__اب و تبع___ات آن••• 288

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

چه كسانى را خدا در آخ__رت فرام__وش خواهد كرد ؟••• 291

عذاب دردناك و نفى نظر و تكلم و تزكيه خدا از يهود••• 292

شدي_دترين ع__ذاب آخ__رت، جزاى كف__ر به آيات خدا••• 294

مشمولين عذاب حتمى دوزخ••• 295

(410)

مضاع___ف ش__دن ع____ذاب••• 298

ع__ذاب

نزديك ت__ر دني__ا و ع__ذاب اكب__ر قي__ام__ت••• 299

تحق___ق كلم__ه ع____ذاب و آت__ش رهائ__ى ناپ_ذي__ر••• 301

عذاب خ___زى در دني___ا و ع___ذاب اكب_ر در آخ___رت••• 302

ع__ذاب خ___واركننده دنيا و ع__ذاب مقي___م آخ___رت••• 303

ندام_ت وق_ت دي_دن عذاب و آرزوى برگش_ت به دني_ا••• 304

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

عذاب شدي_د تهي__ه ش__ده براى دوست__اران يه__ود••• 307

اع__راض از ياد خ__دا سبب اصل_ى دخ_ول در ع_ذاب••• 309

(411)

ع__ذاب اكب___ر••• 310

شدت اخذ الهى••• 311

عذاب آتش در آخرت براى مخالفت با خدا و رسولش••• 312

لع____ن دني_____ا و آخ_____رت و ع____ذاب عظي____م••• 313

تص__ور ب__اط__ل مش__ركي__ن از كرام__ت آخ___رت••• 314

ع____ذاب دردن__اك علم__اى مش_____رك مسيح___ى••• 316

فصل دوازدهم

تكمل__ه اى ب__ر موض_____وع جهن___م و ع___ذاب اله____ى••• 319

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

(412)

جهن__م، نتيجه و غاي__ت آفرين__ش بسي__ارى از ج_ن و انس••• 319

جهنم براى مخالفت با رسول خدا و انشقاق در جامعه اسلامى••• 326

جهن__م، كيفر تمايل به ظالمين در امر دين و مجتم__ع اسلامى••• 327

اخت__لاف افكنان در دي_ن در جهنم ابدى••• 333

دلاي__ل جهنم__ى ش__دن اه__ل كت____اب••• 336

جهنم، س__زاى خيانت به خ__دا و خل__ق••• 338

عذاب جاودانى براى شكستن حدود خدا••• 340

كفر و ظل__م يهود و ضلال__ت دنيوى و جهن__م اب__دى آن ه__ا••• 341

پيشوايان__ى ك__ه م__ردم را ب__ه آت__ش دع__وت مى كردن___د!••• 343

آي__ا هم____ه وارد آت___ش مى شون___د؟••• 344

(413)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

عام__ل باطن__ى براى جهنم__ى ش_دن انسان••• 347

«وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لاََمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ اَجْمَعينَ»••• 353

من__افقي___ن در درك اسف______ل آت_______ش••• 356

محي__ط ب__ودن جهن___م به كف____ار در دنيا••• 358

دائم___ى ب_________ودن ع______ذاب جهن____م••• 359

خل_____ود و اب______دى ب______ودن در دوزخ••• 360

مشم____ولي_____ن ع_____ذاب اب__________دى••• 364

جهنم جايگاه شيطان ها و پيروان انسانى او••• 367

(414)

خ__وارى جهنم، سرانج__ام خوددارى از دع_ا••• 370

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

همس__ر ن__وح و ل__وط و جهنم__ى ش__دن آن ه___ا••• 372

اصحاب دائمى دوزخ

و گروهى كه اميد نجات دارند!••• 374

جهن__م دائ_م ج__زاى قت__ل عم___د م_ؤم__ن••• 376

وعده هاى شيط_ان و جهنم فريب خوردگان••• 378

جهنم ابدى براى مخالف_ت با خ__دا و رسول••• 380

عجله كفار به عذاب و احاطه جهنم بر آنان••• 381

جهنم را مالامال از جن و انس خواه__م كرد!••• 383

(415)

حتمى شدن عذاب جهنم بر اكثريت بى ايمان••• 385

آن ها كه خود راه جهن__م را دنب_ال مى كنند!••• 387

مجموعه تفسير الميزان با حمايت مؤسسه عترت فاطمى چاپ و منتشر شده است كه بدين وسيله از مديران و كاركنان مؤسسه ياد شده تشكر و قدردانى مى شود.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان

بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

(5)

همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات اله_ى برخ__وردار باشند.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

(7)

به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و

مقدمه ناشر (9)

مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقلى و استدلالى است. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در س__وره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجته_ادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث

(10) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش

اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (11)

و نگارش، از اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

مقدمه مؤلف (13)

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده

مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

(14) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اي__ن مط__الب با ت__وضي__ح و تفصي__ل در «تفسير الميزان» موجود است ك__ه خواننده مى ت__وان__د ب__راى پى گي__رى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شم__اره مجل__د و شماره صفحه مربوطه و آيه مورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان، تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن

مقدمه مؤلف (15)

پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد

كه نخستين حاملان اين وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(16) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

(72 / زمر) و آيه: «اِنَّ الْمُنافِقي__نَ فِى ال__دَّرْكِ الاَْسْفَ_لِ مِ__نَ النّ_ارِ» (145 / نساء) و همچني__ن آياتى ديگر.

مؤيد اين احتمال فقره دوم آيه مورد بحث است كه مى فرمايد: «لِكُلِّ ب_ابٍ مِنْ_هُمْ جُزْءٌ

(18) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

مَقْسُومٌ _ از ايشان براى هر درى قسمتى است تقسيم شده،» (44 / حجر) چون ظاهر آن اين است كه خود جزء تقسيم شده بر درها است و اين وقتى معناى صحيح مى دهد كه باب ب_ه معناى طبق__ه باشد نه در ورودى.

و بنابراي__ن، معن__اى هف_ت در داشت__ن جهن__م اين مى ش__ود كه هف__ت ن__وع عذاب دارد و ه__ر ن__وع آن ب_ه مقتض___اى واردي_ن ب__راى خ___ود چن___د قس___م دارد.

و اين مطلب خالى از دلالت بر اين معنا نيست كه گناهانى كه مستوجب آتش است هفت قسم و طرقى كه آدمى را به هر يك از آن گناهان مى كشاند نيز چند قسم است و در صورتى كه آيه شريفه چنين دلالتى داشته باشد مؤيد رواياتى خواهد بود كه درباره طبقه بندى عذاب هاى دوزخ آمده است. (1)

1- المي_زان، ج :12 ، ص: 250 .

ابواب يا طبقات هفتگانه جهنم (19)

داده و آت__ش دوزخ را روى ه__م، كه از همه پايين تر جهنم است و طبقه دوم آن لَظّى و سوم__ش حُطَمَة و چه__ارم__ش سَقَر و پنجم_ش جَحي__م و ششم__ش سَعي__ر و هفتم_ش ه_اوَيَ__ة اس_ت. (1)

(20) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

كه مراد از آن را اين بگيريم كه «سَقَر» هيچ چيزى از آن چه او به دست آورده باقى نمى گذارد و همه را مى سوزاند و احدى را هم از آن هايى كه در آن مى افتند از قلم نينداخته همه را شامل مى شود، به خلاف آتش دنيا كه بسيار مى شود بعضى از چيزها كه در آن مى افتد نمى سوزاند و اگر مثلاً انسانى در آن بيفتد پوست ظاهرى و صفات جسميش را مى سوزاند و به روح او و صفات روحيش نمى رسد اما سقر احدى از كسى كه در آن مى افتند باقى نمى گذارد بلكه همه را فرا مى گيرد، زيرا

(24) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

خداوند فرموده: «تَ_دْعُ_وا مَ_نْ اَدْبَ_رَ وَ تَ_وَلّ_ى،» (17 / معارج) و وقتى آن ها را فرا گرفت چي__زى از روح و جسمش__ان را باق__ى نمى گ__ذارد بلك__ه هم__ه را مى س__وزاند هم چنان ك_ه ف_رم_وده: «نارُ اللّ__هِ الْمُوقَ__دَةُ اَلَّت__ى تَطَّلِ_عُ عَلَ__ى الاَْفْئِ_دَةِ!» (7 / هم__زه)

م_مكن ه_م هست منظ_ور اي_ن ب_اش_د ك_ه اح_دى را زن_ده نم_ى گ_ذارد و اح_دى را نم_ى مي_ران_د، در اي___ن ص_ورت در معن_اى آي_ه زي_ر خ_واه__د ب_ود ك_ه م_ى ف_رم_اي_د: «اَلَّ__ذى يَصْلَ__ى النّ_ارَ الْ_كُبْ_رى، ثُ_مَّ لا يَمُ___وتُ فيه_ا وَ لا يَحْي__ى!» (12 و 13 / اعل__ى)

«لَوّاحَةٌ لِلْبَشَرِ» كلمه «لَوّاحَةٌ» به معناى دگرگون كردن رنگ چيزى به سياهى است. مى فرماي__د: يكى ديگ__ر از خصوصيات «سَقَر» اين است كه رنگ بشره بدن ها را دگ_رگ__ون مى س___ازد. (1)

1- المي____زان، ج :20 ، ص: 137 .

سقر، دركه اى هراس آور با نوزده مأمور (25)

ش__وند. (1)

1- الميزان، ج: 13 ، ص: 56 .

(26) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

ما در دنيا رسولان را در نصايح و مواعظشان اطاعت كرده بوديم و يا حجت حق آنان را تعقل مى كرديم امروز در زمره اه__ل جهن__م نبودي__م و هم_انن__د ايش_ان در آت__ش ج_اودان_ه، مع_ذب نمى ش_دي_م. (1)

و حديث

مى گفتيم فلان__ى شكنجه گ__رى غلاظ و شدي__د و مردى ب_ى رحم و بى شفقت است.) (1)

آن را از جنس ملائكه قرار داديم كه قادر بر انجام مأموريت خود هستند. هم چنان كه در جاى ديگر فرمود: «عَلَيْه_ا مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللّهَ مااَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَروُنَ» (6 / تحريم) پس موكلين بر آتش از جنس بشر نيستند تا مجرمين اميد آن داشته باشند در برابرشان مق_اوم_ت كنن_د و از بينش_ان بب_رن_د.

«وَ م_ا جَعَلْن_ا عِدَّتَهُمْ اِلاّ فِتْنَةً لِلَّذينَ كَفَروُا،» كلمه «فِتْنَة» به معناى محنت و آزمايش است، مى گويند منظور از اين جعل، جعل به حسب آگهى دادن است، نه جعل به حسب تكوي__ن، در نتيجه معن__اى آيه اين اس__ت كه ما از ع__دد آن ملائك__ه و اين كه نوزده نفرن__د به شما خب__ر نداديم، مگ_ر ب_راى اين كه همي_ن خب_ر ب_اعث آزم_ايش كفار شود.

ماهيت خازنان جهنم و فتنه در تعداد آن ها (39)

«لِيَسْتَيْقِنَ الَّذينَ اوُتُوا الْكِتابَ،» (31 / مدثر) يعنى ما براى اين گفتيم موكلين بر آتش نوزده فرشته اند كه اهل كتاب يقين كنند به اين كه قرآن نازل بر تو حق است، چون مى بينند قرآن هم مطابق كتاب آسمانى ايشان است.

«وَ يَزْدادَالَّذينَ امَنُوا ايمان_ا،» (31 / مدثر) و نيز براى اين كه مؤمنين به اسلام هم وقت__ى ببينند كه اهل كتاب هم اين خبر قرآن را تصديق كرده اند، ايمانشان زيادتر شود.

معناى مجموع اين چند آيه چنين است كه: اگر ما از عدد خازنان دوزخ خبر داديم، براى اين بود كه مايه آزمايش كفار و باعث يقين اهل كتاب و بيشتر شدن ايمان مؤمنين باش__د، البته اين نتيج__ه هم بر آن غاي__ات مترتب مى شود كه منافقين و كافردلان خواهن__د گفت: خدا از اين مث_ل چه منظورى داشته؟

خدا چه منظور داشته

از اين كه خازنان دوزخ را به صفت «تِسْعَةَ عَشَر» توصيف كرده؟ و خلاصه چه طور ممكن است اين عده اندك قدرت آن را داشته باشند ك_ه تمامى دوزخيان را كه اكث_ر افراد ج_ن و انسند عذاب كنند؟

(40) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

مضمون آيه « وَ م_ا جَعَلْن_ا عِدَّتَهُمْ اِلاّ فِتْنَةً...،» و در جمله «وَ ما يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ اِلاّ هُوَ،» بى اطلاعى غير خداى تعالى را مقيد كرده به قيد جنود - كه به معناى گروه هاى فشرده و متراكمى است كه خداى تعالى براى اجراى اوامر خود خلقشان كرده - نه خصوص عده خازنان دوزخ، در نتيجه به اطلاقش مى فهماند كه علم به حقيقت آن جنود و خصوصيات خلقشان و عده نفراتشان و اعمالى كه انجام مى دهند و دقائق حكمتى كه در همه اين امور نهفته است، مخصوص به خداى تعالى است و احدى با خدا در آن شريك نيست، پس هيچ احدى نمى تواند عده آنان را اندك و يا زياد بشمارد و يا درباره خصوصي__ات آن__ان ب_ا اين ك__ه جاه__ل است طعن_ه اى بزن__د و اظه__ار نظ__رى كن__د.

«وَ ما هِىَ اِلاّ ذِكْرى لِلْبَشَرِ،» معن__اى جمل__ه اين اس__ت ك__ه بش__ر هي__چ راهى به علم و آگهى از جنود پروردگار تو ندارد و اگر ما خود خبر داديم كه خ__ازن__ان دوزخ ن__وزده نف__رن__د، ب__راى اين ب__ود كه م__اي__ه تذكر آنان شود و از آن انذار گيرند.(1)

1- المي_زان، ج :20 ، ص: 139 .

ماهيت خازنان جهنم و فتنه در تعداد آن ها (41)

(42)

محقق بدانند كه اموال و اولادشان به هيچ وجه و از هيچ جهت از خدا بى نيازشان نمى كند و ايشان آرى هم ايشانند كه آتش افروز دوزخند.» (10 / آل عمران)

كلمه «وَقُودُ» به معناى هر چيزى است كه با آن آتش را برافروخته و شعله ور سازند و اين آيه شريفه شبيه آيه: «وَاتَّقُواالنّارَالَّتى وَقُودُهَاالنّاسُ وَالْحِجارَةُ،» (24/بقره) و

(43)

آيه: «اِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مَنْ دُونِ اللّهِ حَصَبُ جَهَنَّمُ،» (98/انبياء) است، چون در آيه مورد بحث مى فرمايد انسان آتش افروز دوزخ است و در دومى مى فرمايد انسان و سنگ وسيله افروخته شدن دوزخند و در سومى مى فرمايد شما و هر چه به جز خدا مى پرستيد هيزم دوزخيد!

كلم__ه «وَقُودُ» را به كلم__ه «نار» اضافه كرد ب__راى اين بود كه انحصار را برساند و لازم___ه اي__ن حص_ر اي__ن اس__ت ك_ه تك_ذي__ب كنن_دگ_ان از كف_ار، اص___ل در ع__ذاب و اف__روخت____ه ش__دن آتشن___د و ديگ____ران ب___ه آت____ش آن____ان م_ى س___وزن___د.

توضيح: عقاب خدا چنان نيست كه از يك جهت معينى به انسان روى بياورد و در محل معينى گريبان آدمى را بگيرد و مانند عقاب غير خدا به شرايط مخصوصى متوجه آدمى بشود، مثلاً از بالاى سر و يا از پائين و يا در بعضى اماكن به انسان برسد و انسان بتواند از آن محل يا از آن ناحيه دور گردد و پا به فرار گذاشته خود را از گزند آن عقاب حفظ كند، بلك_ه عقاب خ_دا آدم_ى را به عم_ل خ_ود آدم_ى و ب_ه گن_اهش مى گي_رد و

(44) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

چ_ون گن_اه در ب_اطن آدم_ى و در ظ_اهرش هست و از او ج_دا ش_دنى نيست، عق_اب خ_دا ه_م از او

ج_دا ش_دن_ى نيست و در نتيج_ه خ_ود انس_ان «وَقُ_ودُ» و آتش اف_روز دوزخ مى ش_ود و ب_ه عب_ارت ديگ_ر آتش از نه_اد خ_ود او مشتع_ل مى گ__ردد و ب_ا اين فرض ديگر ف_رار و ق_رار معن_ا ندارد، ديگ_ر ن_ه خلاصى تصور دارد و نه تخفيف، به همين جهت است كه خدا خود را شديدالعقاب خوانده است. (1)

و حديث

نيس__ت.(1)

هستي_د. «لَهُ_مْ في_ها زَفي_رٌ وَ هُ__مْ في_ها لا يَسْمَعُ___ونَ،»

«در آن جا ناله اى دارند و در آن جا چيزى نمى شنوند.»

«زَفيرٌ» ص__داي__ى اس__ت كه در اثر نفس كشيدن به داخل ايجاد مى شود. و اگر فرموده: صداى آن را نمى شنوند به خ__اط__ر اين اس__ت ك__ه در دنيا صداى كلمه حق را

هيزم هاى جهنم و صداى ناله هاى دوزخيان (51)

نمى شنيدند. ه__م چنان ك__ه اگر در آخرت نمى بينن__د، سزاى اعراضشان از ديدن و نظر افكن__دن ب__ه آي__ات خ__دا است. (1)

روزى است كه در آتش جهنم بر آن پول هاى دفينه شده دميده مى شود تا سرخ گردد، آن گاه با همان ها پيشانى ها و پشت و پهلوى ايشان را داغ مى كنند و در آن موقع به ايشان گفته مى شود اين همان پول هائى است كه براى روز مباداى خود جمع كرده بوديد، اينك همان ها را بچشيد، زيرا اين ها همان ها است كه امروز به صورت عذاب درآمده و شمارا شكنجه مى دهد.

گدازه اموال و اندوخته ها در جهنم (53)

و در تفسير قمى آمده كه ابوذر غفارى در ايامى كه در شام بود همه روزه صبح به راه مى افتاد و در ميان مردم به صداى بلند فرياد مى زد: گنجينه داران بدانند كه روزى خواهد آمد كه آن قدر بر پيشانى و پشت و پهلوهايشان داغ مى گذارند كه درون هايشان از سوز آن خبردار شود.

مؤلف: طبرسى در مجمع البيان وجه و علت اين را كه چرا از ميان همه اعضا پيشانى و پشت و پهلو ذكر شده از اين روايت چنين استفاده كرده است كه: منظور از داغ نهادن اي__ن است كه حرارت آت__ش را به جوف آنان برسانند و به همين جهت پيشانى ايشان را داغ مى گذارند تا مغ_ز سرشان به س__وزش درآي__د و پش__ت و پهلو را داغ مى گذارند تا ان__درونش_ان بس___وزد.

كلمه «كَنْز» به معناى نگهدارى و ذخيره مال و خوددارى از اين است كه در ميان مردم جريان پيدا كند و زيادتر شود و انتفاع از آن عمومى تر گردد، يكى از آن با دادنش

(54) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

منتف__ع شود و ديگ_رى با گرفت__ن آن و سومى با عم_ل كردن روى آن.

آيه شريفه عموم احتكار كنندگان را به عذاب

شديدى تهديد مى كند.

و در جمله: «وَ لا يُنْفِقُونَها فى سَبيلِ اللّهِ،» كنز و احتكار را توضيح مى دهد و مى فهماند آن احتكارى مبغوض خدا است كه مستلزم خوددارى از انفاق در راه او باشد و در م__واردى كه وظيف__ه انفاق آن م_ال در راه خدا است، انسان را از انجام آن منع كند.

و به طورى كه از كلام خود خداى تعالى برمى آيد انفاق در راه خدا عبارت است از آن انف_اقى ك_ه ق_وام دي_ن ب_ر آن است، به طورى ك_ه اگ_ر در آن م_ورد انف_اق نش_ود ب_ر اس_اس دي_ن لطم_ه وارد م_ى آي_د، م_انن_د انف_اق در جه_اد و در جمي_ع مص_ال_ح دينى ك_ه حف_ظش واجب است و همچني_ن آن ش_ؤون اجتم_اعى مس_لمين ك_ه ب_ا زمي_ن ماندنش شيرازه اجتماع از هم گسيخته مى گردد و نيز حقوق مالى واجبى كه دين آن را ب_ه منظ_ور تح_كي_م اس_اس اجتماع تشريع كرده، پس اگر كس_ى با وجود احتياج اجتماع

گدازه اموال و اندوخته ها در جهنم (55)

ب__ه ه__زين_ه، درب_اره ح_واي_ج ض_روريش سرم_اي_ه و نق_دين_ه را احتكار و حب_س كند او ني_ز از كس_ان_ى است ك_ه در راه خ_دا انف_اق نك_رده و ب_ايد منتظ_ر عذاب_ى دردن_اك ب_اش_د، چ_ون او خ_ود را ب_ر خ_دايش مق_دم داشت_ه و احتي_اج م_وه_وم و احتمال_ى خ_ود و فرزن_دانش را ب_ر احتي_اج قطع_ى و ض_رورى اجتماع دينى برترى داده است.(1)

، ص: 333 .

2- المي_زان، ج :13 ، ص: 3 .

(56) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

هنگ_ام دي_دن شك__ار خود فري_اد مخص_وص خ_ود را درم_ى آورد.

«وَ اِذا اُلْقُوا مِنْها مَكانا ضَيِّق_ا مُقَ_رَّني_نَ دَعَ_وْا هُن_الِكَ ثُبُورا،» كلمه «ثُبُور» به معناى وي_ل و ه_لاك__ت اس_ت . كلم_ه «مُقَرَّني_ن» ب_ه معن_اى بست_ه ش_دن با غل و زنجي_ر است.

معناى آيه اين است كه: وقتى در روز جزا كت بسته در جايى تنگ از آتش بيفتند آن جا صدايشان به واويلا بلند مى شود، اما واويلايى كه نت_وان وصف_ش ك_رد: «لا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُورا واحِدا وَ ادْعُوا ثُبُورا كَثيرا.» (1)

1- المي_زان، ج :15 ، ص: 257 .

آتش دوزخ در اولين ديدار دوزخيان (59)

باشد و اين ك__ه مى ف_رم_اي_د س_اي_ه شعب_ه دار «ظَليل» نيست، منظ_ور اين است كه از هرم آت_ش و ش_عل_ه ه__اى آن جل_وگي_رى نم_ى كن____د .

«اِنَّها تَرْمى بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ، كَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ،»

كلمه «شَرَر» ب_ه معن_اى زب_ان_ه ه_ايى است ك_ه از آتش ب_رمى خي_زد. آن آتش ه_ر ش_رارى بيفكن_د مانن__د قصرى است. گويى آن شراره در سرعت و كثرت همچون

هر شرارى چون كاخى از آتش (61)

شت__ران زرد موى است. (1)

خواهيد نوشيد، آن چنان كه شتر هيماء و دچار بيمارى استسقاء مى نوشد و رفع عطش مى كند.» (54 و 55 / واقعه)

«ه__ذا نُزُلُهُ__مْ يَ_وْمَ الدّينِ،»

«اين است پذيرايى از ايش_ان در روز دي__ن، يعن_ى روز ج__زا!» (56 / واقعه) (1)

1- الم___ي_زان، ج :19 ، ص: 214 .

(66) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

چون عب__ارت «ن__ارُ اللّ_هِ الْم__ُوقَ___دَةُ» آن را به آت__ش جهن_م تفسير كرده است.

معناى آيه اين است كه: ن_ه، او اشتب__اه ك__رده، م_ال دني_ايش ج_اودانش نمى سازد، س__وگن__د م_ى خ_ورم ك_ه ب__ه زودى م_ى م_ي_رد و در ح_ط_م___ه اش پ__رت مى كنن__د. «وَ ما اَدْريكَ مَاالْحُطَمَةُ،» و تو نمى دانى «حُطَمَه» چه حطمه اى است؟!

اي_ن جمل__ه تعظي__م و ه__ول انگي_زى «حُطَمَه» را م_ى رس__ان_د.

«ن__ارُ اللّ_هِ الْم__ُوقَ___دَةُ ، اَلَّتى تَطَّلِعُ عَلَى الاَْفْئِدَةِ،» ايقاد «نار» به معناى شعله ور ساختن آتش است. و گويا مراد از اطلاع آتش بر قلوب اين است كه آتش دوزخ باطن آدمى را مى سوزاند، همان طور كه ظاهرش را مى سوزاند، به خلاف آتش دنيا كه تنها ظاهر را مى سوزاند.

«اِنَّه_ا عَلَيْهِمْ مُؤْصَدَةٌ،» يعنى آتش بر آنان منطبق است، به اين معنا كه از آنان احدى

(70) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

بيرون آتش نمى ماند و از داخل آن نجات نمى يابد.

«ف_ى عَمَ__دٍ مُمَ__دَّدَةٍ» بعضى از مفس_ري_ن گفت_ه اند: منظ_ور از «عَمَدٍ مُمَدَّدَه» گل ميخ هايى است ك_ه اه_ل ع_ذاب را ميخكوب مى كند .

بعضى ديگر گفته اند: «عَمَدٍ مُمَدَّدَة» تنه هاى درختان است كه چون مقطار، زندانى را با آن مى بندند و مقطار چوب و يا تنه درختى بسيار سنگين است، كه در آن سوراخ هايى ب__از مى كردن__د تا پاهاى دزدان و ساي_ر مجرمي_ن زندانى را در آن س__وراخ ه_ا كنن__د.

درب_اره «عم_د كشي_ده ش_ده» ام_ام ب_اق_ر عليه السلام در روايت_ى در ت_وضي_ح نج_ات م_وح_دي_ن گن___اهك___ار از دوزخ و ب___اق__ى م_ان__دن اب__دى كف_ار در آن، ف__رم__وده:

... سپ_س عم_د كشي_ده مى ش_ود و راه نج_ات را ب_رويش_ان مى بن_دد و ب_ه خ_دا س_وگن_د ك_ه خل_ود از اين جا ش_روع م_ى ش__ود. (1)

1- المي_______زان ، ج :20 ، ص: 616 .

حطمه، آتشى كه

دلها را مى گدازد! (71)

اين جهت است كه اين كلمه از ماده هوى گرفته شده، كه به معناى سقوط است، مى فرمايد: كسى كه ميزانش سبك باشد سرانجامش سقوط به سوى اسفل سافلين است، هم چنان كه در ج__اى ديگ_ر ف_رم_ود: «ثُ_مَّ رَدَدْن_اهُ اَسْفَ__لَ س_افِلي__نَ، اِلاَّ الَّذينَ امَنُوا....» (5 و 6 / تين)

پس اين كه آتش دوزخ را توصيف كرده به هاويه و حال آن كه آتش سقوط نمى كند آتشي_ان سق_وط م_ى كنن_د، از ب_اب مج_از عقلى است.

اگر «هاوِيَة» را مادر دوزخيان خوانده از اين باب بوده كه مادر، مأواى فرزند و مرجع او است، ب_ه ه_ر ط_رف ك_ه ب_رود دوب_اره ب_ه دام_ن م_ادر ب_ر م_ى گ_ردد، جهن_م هم براى دوزخيان چنين مرج_ع و س_رانجام_ى اس_ت.

«وَ ما اَدْريكَ ماهِيَهْ،» اين جمله عظمت و فخامت امر آن آتش را بيان مى كند:«ن__ارٌ

(74) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

حامِيَةٌ» يعنى آتشى است سوزنده و شديد الحراره! (1)

شوند وليكن خارج شدنى نيستند، براى اين كه عذاب نامب__رده خالد و مقي__م است، تا اب__د از آن ج_دا نمى شوند. (1)

الَّتى وَقُودُهَا النّاسُ...،» (24 / بقره) و يا فرموده: «اِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدوُنَ مِنْ دوُنِ اللّهِ حَصَبُ جَهَنَّ__مَ.» (98 / انبي__اء)

همان طوركه جان آدمى با آتش است،آن آتش هم با آدمى است،همان طوركه نمى توان جان را به طرفى نهاده خود به طرفى ديگر رفت، آتش دوزخ نيز چنين است و ميان آدمى و آن اختلاف جهت نيست و مهلت هم نمى پذيرد و مسافتى ميان آدمى و آن نيست و وقت__ى فرا مى رسد جز حي__رت و حسرت هي__چ چاره اى ديگ__ر براى كسى نمى ماند. (1)

1- المي_زان، ج :14 ، ص: 408 .

(80) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

برسد و نزد ما آيد، در حالى كه قرينش هم با او باشد، آن وقت برايش كشف مى شود كه عمرى گمراه بوده و اينك عواقب و آثار گمراهى يعنى ع_ذاب قي_امت ف_را مى رس_د، آن وقت ق_ري_ن خ_ود را مخ_اط__ب ق__رار داده، ب_ا لحن_ى كه مى رسان__د از او مت__اذى و بي__زار است مى گوي__د:

«اى كاش بين من و تو به مقدار فاصله بين مغرب و مشرق دورى مى بود و من همنشين تو نمى شدم، كه چه بد همنشينى هستى!»

از سياق آيه استفاده مى شود كه اين گونه افراد غير از عذابى كه در آتش از آتش دارند، عذابى هم از همنشينى با قرين ها مى چشند و بدين جهت آرزو مى كنند كه از آنان دور مى ب_ودن_د و از بين هم_ه ع_ذاب ه_ا تنها دورى از اين ع_ذاب را ي_اد مى كنند و ساي_ر ع___ذاب ها را از ي____اد م_ى ب_رن___د.

(82) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«وَ لَ_نْ يَنْفَعَكُ_مُ الْيَ_وْمَ اِذْ ظَلَمْتُ_مْ اَنَّكُ_مْ فِ_ى الْعَ_ذابِ مُشْتَ_رِكُ_ونَ!» (39 / زخرف) (1)

لا يُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ،» در اين جمله خلاصه اى از عذاب در آن روز را بيان مى كن___د و آن عبارت است از خلود در آتش و پذيرفته نشدن عذرشان. (1)

(14 / ليل)

«لا يَصْليها اِلاَّالاَْشْقى،»

1- المي_زان، ج :19 ، ص: 590 .

(86) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«و جز شقى ترها را نمى سوزاند.»(15/ليل)

«اَلَّ____ذى كَ________ذَّبَ وَ تَ_____وَلّ_____ى،»

«آن كسان را كه آيات و دعوت ما را تكذيب نموده از قبولش اعراض كردند.» (16 / ليل)

«تَلَظّى» آتش به معناى زبانه كشيدن شعله آتش است و مراد از آتشى كه «تَلَظّى» مى كند آتش جهنم است، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:«كَلاّ اِنَّها لَظى!»(15/معارج) (1)

تلاش هاى خود منظور دارد تشبيه كرده به آبى كه انسان هاى لب تشنه به دنبالش مى چرخند و در نتيجه گوارايى سعادت و شيرينى رسيدن به هدف تشبيه شده به آن آبى كه پس از تلاش بسيار به گلوى لب تشنه مى رسد و معلوم است كه سعادت نهايى انسان عبارت است از رضوان الهى و خشنودى خدا و بهشت او وليكن پيروان فرعون بعد از آن كه در اثر پيروى امر آن طاغى گمراه شدند، راه رسيدن به سعادت حقيقى خود را گم كردند و نتيجه قهرى گم شدن راه اين شد كه به راهى افتادند كه منتهى به آتش دوزخ مى شد، پس آتش دوزخ همان وردى است كه ورودشان به آن ورد خواهد بود كه چه بسيار بد مورودى است براى اين كه گوارايى ورد و شيرينى آن براى اين است كه حرارت جگر را مى نشاند و اندرون تفته عطش__ان را خنك مى كند و چنين وردى آب گوارا است نه آتش، آن هم آتش دوزخ، پس اگر آب خن__ك و گوارا مبدل به عذاب آتش شود، مورود راه ورودى به لب آب وردى بسي__ار بد خواهد ب__ود.

آتش پيروان ائمه ضلالت (89)

«وَ اُتْبِعُ_وا ف_ى ه_ذِهِ لَعْنَ_ةً وَ يَ_وْمَ الْقِيمَ_ةِ بِئْ__سَ الرِّفْ__دُ الْمَ__رْفُ___ودُ!» (99 / هود)

يعن_ى ق_وم ف_رع_ون ام_ر ف_رع_ون را مت_ابع_ت ك_ردن_د، لعن_ت خ_داي_ى ه_م آن_ان را متابعت كرد و لعن_ت خ_دا عب_ارت است از دور ش_دن از رح_مت او و ران_ده شدن از ساحت قرب كه به صورت عذاب غرق تجسم يافت، ممكن هم هست بگوييم: لعنت، حكمى است مكتوب از خداى تعال__ى در نامه اعمالشان به اين كه از رحمت الهى دور باشند كه اث__ر اي__ن دورى از رحم__ت، غ__رق ش__دن

در دني_ا و مع_ذب ش__دن در آخ_رت باش__د.

«وَ يَ_وْمَ الْقِيمَ_ةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ،» آن عطي_ه اى ك_ه در قي_امت ب_ه آن_ان داده مى ش__ود عطي__ه بدى است و آن آت_ش است ك_ه اينان در آن افروخت_ه م__ى ش_ون_د. (1)

1- المي_زان، ج :10 ، ص: 572 .

(90) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

حديث

آن چه از درخت «زَقُّوم» خورده اند مخلوط مى شود.

«ثُ_مَّ اِنَّ مَرْجِعَهُ_مْ لاَِلَى الْجَحيمِ،» (68 / صافات) ت_ازه بع__د از آن ك__ه شكم ه__ا را از درخت «زَقُّوم» و آب «حَميم» پر كردند، به سوى دوزخ برمى گردند و در آن جا مى مانند تا ع__ذاب ببينن_د. در اين آيه اشاره است به اين كه: «حَميم» مذكور در داخل جهنم نيست.

«اِنَّهُمْ اَلْفَوْا اباءَهُمْ ضالّينَ، فَهُ_مْ عَلى اث_ارِهِ_مْ يُهْ_رَعُونَ،» (69 و 70 / صافات) علت خوردنشان از درخت زقوم و نوشيدنشان از حميم و برگشتن به سوى دوزخ اين است كه: اينان پدران خود را گمراه يافتند - و با اين كه مى دانستند ايشان گمراهند، با اين حال از ايشان كه ريشه و مرجع آنان بودند تقليد كردند - و به همين جهت دنبال پدران خود به سرعت به سوى دوزخ مى روند، نخست به خوراكى هاى مذكور برمى خورند و سپس

غذائى از قعر جهنم - «شَجَ_رَةُ الزَّقُّومِ» (95)

ب__ه سوى دوزخ برمى گردن_د. درست جزاى آخرتشان مطابق رفتار دنيايشان است. (1)

تَمْتَروُنَ،»

«اي__ن هم_ان اس_ت ك__ه عم_رى درب__اره آن در شك ب_ودي___د!» (50 / دخ_ان)

اين آيات هشتگانه حال اهل آتش را بيان مى كند و مى فرمايد: «شجره زَقُّوم» سه خصيص_ه دارد، اول اين كه طع_ام گن_اه دوست_ان است و دوم اين كه چون سرب و يا مس مذاب است و س_وم اين كه در درون شكم ه_ا چ_ون آب ج_وش غلي_ان مى كند. خطاب بگي__ري__د او را به م__لائك__ه اى است كه موكل بر آتشند.

مى فرمايد: ما به ملائكه مى گوييم اين گنه پيشه را بگيريد و به عنف به سوى وسط دوزخ بكشي_د، تا آتش از همه جهات بر او احاطه يابد، هم چنان كه در جاى ديگر ف_رم_وده: «وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحيطَ_ةٌ بِالْكافِرينَ!» (49 / توبه)

شجره زقّوم، طعام گناه دوستان (97)

«ثُمَّ صُبُّ_وا فَوْقَ رَأْسِ_هِ مِنْ عَذابِ الْحَميمِ،» سپس از بالاى سرش آن مايع مذاب و جوشانى كه وسيله عذاب او است بر سرش بريزيد!

«ذُقْ اِنَّ__كَ اَنْ___تَ الْعَ___زي_زُ الْكَ___ري___مُ!» اين جمله خطابى است به گناه پيشه اى كه در حال چشيدن عذاب هاى پى در پى است. و اگر او را عزيز و كريم خوانده، با اين كه در نهايت ذلت و پستى و ملامت است در حقيقت نوعى استهزاء به او است تا عذابش شديدتر گردد. چون اين گونه افراد در دنيا براى خود عزت و كرامتى قائل هستند و به هيچ وجه حاض__ر نيستند از آن ع__زت و كرام__ت موه__وم دس__ت بردارند، هم چنان كه از آيه: «وَ ما اَظُنُّ السّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ اِلى رَبّى اِنَّ لى عِنْدَهُ لَلْحُسْنى،» (50 / فصلت) كه حكايت گفت__ار همين گون__ه مردم اس__ت، اين پن__دار به خوب__ى به چش_م م__ى خ__ورد.

«اِنَّ هذا ما كُنْتُمْ بِهِ تَمْتَروُنَ!» اين آيه شريفه هم

تتمه گفتار ملائكه به گناه پيشگان است،كه درآن، عذاب آن هاراتأكيدوخطاكارى و لغزش آن هارادردنيا اعلام مى دارد، چون

(98) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

در دنيا در چيزى شك و ترديد كردند كه امروز آن را با تمام وجود خود لمس مى كنند و به همين جهت از تحمل عذاب تعبير كرد به چشيدن، چون وقتى بخواهند بگويند درك من نسبت به آن درد و يا آن لذت دركى تام و تمام بود، مى گويند من آن درد را چشيدم، يا من آن لذت را چشي_دم. (1)

در روز دي_ن، يعن__ى روز ج__زا!» (56 / واقعه) (1)

ايمان نمى آورد در نتيجه امروز در اين عرصه، دوستى كه سودش ببخشد يعنى شفيعى كه برايش شفاعت كند ندارد، چ__ون كافر آم__رزش ندارد، در نتيج__ه شفاعتى ه_م نخواهد داشت.

«وَ لا طَع_امٌ اِلاّ مِ_نْ غِسْلي_نٍ» كلمه «غِسْلي_نٍ» به معناى چركاب است و گويا مراد از آن چ__رك و كثافاتى اس__ت كه از تن اه__ل دوزخ مى ريزد و حاصل معنايش اين است ك_ه او از آن ج__ا ك_ه كس__ى را به اطع__ام مسكين__ان تشوي__ق نمى ك__رد، ام_روز طعامى به جز غسلين اهل دوزخ ندارد.

غذائى از چرك و خون دوزخيان (103)

«خاط_ِئُون» عبارتند از كس__انى كه گناه و خطاك__ارى، ع__ادتش__ان شده باشد. (1)

ك__ه هي__چ حي_وان_ى آن را نم_ى خ_ورد و ش_اي_د ن_امي_دن آن چه در آتش اس__ت ب__ه ن__ام «ضَريع،» صرف__ا از نظ__ر شباهت در شكل و خاصيت بوده ب_اشد. (1)

1- الميزان، ج :20 ، ص: 456 .

حديث غاشيه: نوشيدن ازچشمه سوزان وطعام ضريع (105)

و حديث

زودى در آتش افروخت_ه خواهند شد و آتش گيره آن خواهند گشت.(1)

و چرك مانند سيل بيرون مى آيد... . (1)

1- المي___زان، ج :12 ، ص: 48 .

(112) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

صلى الله عليه و آله و مؤمنين آتش فتنه بر مى افروختند.(1)

غفل__ت بودى، پس م__ا پرده ات را كن__ار زديم، اينك امروز چشمت تيزبين شده است! (1)

روى آن باشد، هم چنان كه در آيه زير همين تعبير آمده فرموده: «وَ بُ_رِّزَتِ الْجَحيمُ لِمَ_نْ يَرى،» و ني__ز آيه زي_ر ك_ه مى فرماي__د: «وَ بُ__رِّزَتِ الْجَحي__مُ لِلْغاوي__نَ،» (91 / شعراء) و آي__ه زير كه مى فرماي__د: «لَقَدْ كُنْ__تَ فى غَفْلَ__ةٍ مِنْ ه__ذا فَكَشَفْن__ا عَنْ__كَ غِطائَ_كَ فَبَصَ_رُكَ الْيَ_وْمَ حَدي_دٌ،»

«فَيَوْمَئِذٍ لا يُعَذِّبُ عَذابَهُ اَحَدٌ، وَ لا يُ__وثِقُ وَث__اقَهُ اَحَ_دٌ،» (25 و 26 / فجر) در امروز عذاب خدا آن چنان سخت است كه احدى از خلق كسى را آن طور عذاب نكرده و در بند كردنش آن چنان سخت است كه احدى از خلق كسى را آن طور در بند نكرده و اين تعبي_ر كن___اي__ه اس__ت از ش__دت در ته__دي__د. (1)

جوشان است و ايشان را مانند نخودى كه در ديگ جوشان بالا و پائين مى شود بالا و پائين مى كند، به طورى كه گويى از شدت غضب مى خواهد متلاشى شود.

(126) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«كُلَّم_ا اُلْقِىَ فيها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها اَلَمْ يَأْتِكُمْ نَذيرٌ؟» «فَوْج» به معناى جماعتى است كه به سرعت از جايى عبور كنند و در اين جمله اشاره است به اين كه كفار دسته دسته داخ__ل دوزخ مى شوند، هم چن__ان كه آيه زير هم به اين معنا اشاره نموده، مى فرمايد: «وَ سيقَ الَّذينَ كَفَروُا اِلى جَهَنَّمَ زُمَرا،» (71 / زمر) و اين به خاطر آن است كه هر متبوعى با تابعين گمراه خود داخل مى شوند، هم چنان كه در آي__ه زير فرم__وده اس__ت: «وَ يَجْعَ__لَ الْخَبيثَ بَعْضَهُ عَلىبَعْضٍ فَيَرْكُمَ__هُ جَميع__ا فَيَجْعَلَهُ فى جَهَنَّمَ.» (37 / انفال)

هر دست__ه اى كه در جهنم ريخت__ه مى شوند و يا به س__وى آن سوق داده مى شون__د، ملائك__ه موكل بر دوزخ و نگهبان__ان آن از در توبي__خ مى پرسن__د: مگر ب__راى شم_ا «نَذير،» يعن__ى پيامبرى كه شم__ا را از چني__ن عذابى بترسان__د نيام__ده؟!

«ق_الُ_وا بَل_ى قَ_دْ ج__اءَن___ا نَذي__رٌ فَكَذَّبْن__ا...،» (9 / ملك) اين جمله حكايت پاسخى

شرحى از لحظات ريخته شدن كفار به جهنم (127)

اس__ت كه دوزخيان به فرشتگ__ان خازن دوزخ مى دهند و در آن اعتراف مى كنند به اين ك_ه «نَذي__ر» برايش__ان آم__د و از آتش دوزخ ان__ذارش_ان كرد، ولى تكذيب_ش كردند و افت____را به او بستن__د.

«وَ قالُوا لَوْ كُنّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ ما كُنّا فى اَصْحابِ السَّعيرِ!»

«گوين__د: اگر مى شنيديم و عقل خود بكار مى برديم از دوزخيان نبوديم!» (10 / ملك) (1)

(91 / شعراء)

«وَ قيلَ لَهُمْ اَيْنَما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ،»

1- المي_زان، ج :19 ، ص: 590 .

(128) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«و ب_ه آن ها گفت_ه ش_ود آن چي_زه_ايى ك_ه غي_ر خ_دا مى پ_رستي_دي_د كجايند؟» (92 / شعراء)

«مِ_نْ دُونِ اللّهِ هَلْ يَنْصُ_رُونَكُمْ اَوْ يَنْتَصِ_رُونَ،»

«آيا معبودهاى غير از خدا شما را نصرت دهند و يا نصرت يابند؟» (93 / شعراء)

كلمه «بُرِّزَت» از تبريز به معناى اظهار است. مى فرمايد: وقتى جهنم به گمراهان نمودار شود، به ايشان گفته مى شود: كجايند آن چيزهايى كه شما به جاى خدا آن ها را مى پرستيدي__د آيا شقاوت و عذاب را از شم__ا و يا از خودش__ان دفع مى كنن__د؟ و حاص_ل معنا اين است كه آن روز بر ايشان روش_ن مى شود كه در ب__ت پرستيشان گم____راه بوده ان____د. (1)

1- المي_زان، ج :15 ، ص: 406 .

وقتى جهنم به گمراهان نمودار شود! (129)

و از اه__ل خ_ود نيز بهره من___د نمى شون___د.

«اَلا اِنَّ الظّالِمينَ فى عَذابٍ مُقيمٍ،» اين جمله عذاب را بر اهلش مسجل مى كند و مى فرمايد ستمكاران عذابى دائم و غير منقطع دارند.(1)

عذابى است كه در آن خوارى و ذلت است و خوارى آن در مقابل آن استكبارى است كه در دنيا مى كرديد و زير بار حق نمى رفتيد و عذابش

روز عرضه كفار بر آتش (133)

در مقاب__ل فسق و اعراض از طاع__ات شما است.

و اي__ن هر دو گناه__ى است كه يكى مرب__وط ب__ه اعتق__اد است كه هم__ان استكب__ار از ح_ق ب_اش__د و يك__ى م__رب__وط ب_ه عم_ل اس_ت ك_ه هم_ان فس_ق باش__د.

«وَ يَ_وْمَ يُعْرَضُ الَّذينَ كَفَروُا عَلَى النّارِ اَلَيْسَ ه_ذابِالْحَقِّ قالُوا بَلى وَ رَبِّنا قالَ فَذوُقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُروُنَ»

«و روزى كه كفار بر آتش عرضه مى شوند به ايشان گفته مى شود آيا اين كه مى بينيد وعده اش حق نبود؟ مى گويند بله به پروردگارمان سوگند! خطاب مى رسد پس بچشي__د ع__ذاب را به كيف__ر كف__رى ك__ه م__ى ورزيدي__د!» (34 / احقاف)

اي_ن آي_ه خب_ر م_ى ده_د از آن س_رن_وشت_ى ك_ه ب_ه زودى منك_رين مع_اد در روز قيامت بدان گرفتار مى ش_ون_د. (1)

1- المي____زان، ج :18 ، ص: 312و331 .

(134) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

را از جهنم دو چندان كن، گويد همه را عذاب دو چندان است. و ليكن شما نمى دانيد. پيشروانشان به پيروان گويند: پس شما را بر ما برترى نبوده اينك به سزاى اعمالى كه مى كرديد اين عذاب را تحمل كنيد.» (38و39/اعراف)

اين يك_ى از مشاج__رات دوزخي__ان است كه هر ك__دام كه در آت__ش داخل مى ش__ون___د، كس__ان__ى را ك__ه قب__ل از ايش__ان وارد ش__ده ان__د لعن___ت م__ى كنن__د.

وقتى همه در آتش جمع شدند، خداى تعالى را مخاطب قرار داده و به يكديگر نفرين كردند. طبقه بعدى نخست به قبلى ها گفتند شما از ما ظالم تريد، براى اين كه هم خودتان گمراه بوديد و هم مارا گمراه كرديد، لذا اميدواريم خداوندعذاب آتش شما را دو برابر كند.

اولى و آخرى يا به حسب رتبه است و منظور از اولى رؤساى ضلالت و ائمه كفر است كه پيروان خود را در گمراهى كمك مى كنند و يا به حسب زمان و مراد اسلاف و پيشينيان است كه براى آيندگان خود فتح باب ضلالت كرده و راه كج را براى آنان هموار مى سازن_د.

خداوند متعال هم در جوابشان فرمود: عذاب هر دوى شما دو چندان است وليكن نمى فهميد. عذاب براى اولى و آخرى هر دو ضعف است اما براى اولى، به جهت اين كه

(136) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

هم خودشان گمراه بودند و هم ديگران را در گمراهى اعانت كردند و اما براى شما، از اين جهت كه هم خودتان گمراه بوديد و هم در اين گمراهى به گمراه كردن آنان كمك كرديد و حرف هايشان را پذيرفته و دعوتشان را اجابت كرديد و با پيوستن به آنان ب_اعث سي_اهى لشكرش_ان شدي_د. (1)

هشدارها را به شما داديم و نپذيرفتيد، اينك اين جهنمى است كه همواره وعده اش به شما داده مى شد،» (63 / يس)

«اِصْلَ_وْهَا الْيَ_وْمَ بِم__ا كُنْتُمْ تَكْفُ__رُونَ،»

1- الميزان، ج :8 ، ص: 142 .

جهنم را براى چه كسى حاضر مى كنند؟ (137)

«بچشي_د ام_روز س_وزش آن را ب_ه كيف_ر كف_رى ك_ه م_ى ورزي_ديد.» (64 / يس)

در لفظ آيه اشاره هست به اين كه: در روز قيامت جهنم را حاض_ر مى كنن_د. و خطاب ب__ه كف_ار گ_وين__د: اي_ن جهن_مى اس_ت ك_ه هم_واره وع__ده اش ب_ه شم_ا داده م_ى ش_د!

تهديد كفار به جهنم يك بار و دو بار نبود، بلكه به زبان انبيا و رسولان عليه السلام دائما تهديد مى شدند و اولين بارى كه تهديد شدند، همان روزى بود كه به ابليس فرمود: «اِنَّ عِ_بادى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ اِلاّ مَ_نِ اتَّبَ_عَكَ مِ_نَ الْغاوي_نَ وَ اِنَّ جَهَنَّ_مَ لَمَ_وْعِ__دُهُ__مْ اَجْ_مَعي_نَ!» (42 و 43 / حج___ر)

«اِصْلَ_وْهَا الْ__يَ_وْمَ بِ_ما كُنْتُ_مْ تَكْفُ__رُونَ،» بچشي_د ام_روز س_وزش آن را ب_ه كيف_ر كف_رى ك__ه م__ى ورزي__دي___د. (1)

1- المي_____________زان، ج :17 ، ص: 153 .

(138) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

بوديد و در برآوردن حوائج خود و به مقصد رسي__دن، از يكديگر كم_ك مى گرفتيد؟

و جمل_ه بع_دش ك_ه م_ى ف_رم_اي_د: «بَلْ هُ_مُ الْيَ_وْمَ مُسْتَسْلِمُونَ!» (26 / صافات) آخ_ر ايش_ان ام_روز تسلي_م ش_دن_د، ديگ_ر كب_رى ب_رايش_ان نم_ان_ده ت_ا تكب__ر كنن__د.

پس با اين بيان روشن گرديد كه مورد بازخواست، عبارت است از هر حقى كه در دنيا از آن روى گردانيده اند، چه اعتقاد حق و چه عمل حق و صالح و اين روگردانى آنان به دو جهت بوده: يكى كبر ورزيدن و يكى هم پشت گرمى به داشتن ياران و كمك كاران. (1)

آن_ان كه آيات خدا را تكذيب كردند.» (37 / مرسلات)

«هذا يَ__وْمُ الْفَصْ__لِ جَمَعْناكُ__مْ وَ الاَْوَّلينَ ، فَ_أِنْ ك_انَ لَكُ_مْ كَيْ__دٌ فَكي__دوُنِ،»

يوم الفصل - و آن ها كه به جهنم رانده مى شوند! (141)

«اي_ن روز فص_ل حك_م و ج_داي_ى ني_ك و ب_د است ك_ه شم_ا را ب_ا هم_ه در گ_ذشتگ_ان پيشي_ن ب_ه ع_رص_ه محش_ر جم_ع گ_رداني_م، پس اگر چاره اى بر نج__ات خود مى ت__وانيد انجام دهيد كنيد.» (38 و 39 / مرسلات)

«وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبينَ»

«واى در آن روز به حال آنان كه آيات خدا را تكذيب كردند!» (40 / مرسلات)

«اِنْطَلِقُوآ اِلى ما كُنْتُمْ بِ__هِ تُكَذِّبُ__ونَ،» اي_ن آي__ه حك_اي_ت ف_رم_ان_ى اس_ت ك_ه در ب_ه «يَوْمُ الْفَصْل» ايش_ان داده مى ش__ود، صاحب ك__لام خداى تعال_ى است.

مراد از جمله: آن چه همواره تكذيبش مى كردند، جهنم است و كلمه «اِنْطلاق» به معن__اى روان__ه ش__دن و منتق__ل گشت_ن از ج_ايى ب_ه ج_اى ديگ_ر و بدون مك__ث است.

معناى آيه اين است كه: به ايشان گفته مى شود از محشر بدون هيچ درنگى به سوى آتش روان_ه ش_وي_د، هم_ان آتش_ى ك_ه هم___واره تك_ذيب_ش م_ى ك___ردي_د.

«اِنْطَلِقُوا اِلى ظِلٍّ ذى ثَلاثِ شُعَبٍ،» مفسرين گفته اند: مراد از اين «ظِلّ» سايه دودى

(142) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

است كه از آتش جهنم بالا مى رود، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده: «وَ ظِلِّ مِنْ يَحْمُومٌ.»

و ني__ز در م__ورد انشع__اب آن به سه شعب__ه گفته ان__د: اين اش__اره است به عظم__ت دود جهنم، چون دود وقتى خيل__ى متراكم و عظي_م باشد شاخه شاخه مى شود.

«لا ظَلي_لٍ وَ لا يُغْنى مِنَ اللَّهَبِ،» «ظِلّ ظَليل» به معناى سايه خنك است، سايه اى كه از رسيدن حرارت به انسان جلوگيرى كند و براى آدمى ساترى از آزار حرارت باشد و اين كه مى فرمايد

سايه شعبه دار ظليل نيست، منظور اين است كه از ه_رم آتش و شعله هاى آن جلوگي_رى نمى كند.

«اِنَّه__ا تَرْمى بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ، كَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ،»

كلم_ه ش_رر ب_ه معن_اى زب_ان_ه ه_ايى است ك_ه از آتش ب_ر مى خي_زد. «آن آت_ش ه_ر شرارى بيفكند مانند قصرى است.»

«هذا يَوْمُ لا يَنْطِقُ_ونَ،وَ لا يُ_ؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِروُنَ،»

مى فرمايد: امروز روزى است كه اهل محشر - از انسان ها - سخن نمى گويند و اذن

يوم الفصل - و آن ها كه به جهنم رانده مى شوند! (143)

سخن گفتن به ايشان داده نمى شود و يا اذن عذرخواهى كردن به ايشان داده نمى شود، پس اعتذارى نخواهند كرد.

نف__ى نطق در اين آيه با اثبات آن در آيات ديگر منافات ندارد، چون روز قيامت مواق__ف بسي__ار و مختل__ف دارد، در يك موق__ف از ايش__ان سئ_وال مى ش__ود جواب هم مى دهن_د و در موقفى ديگر بر دهان آنان مهر مى زنند و نمى توانن__د سخن بگوين__د.

«هذا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْناكُمْ وَ الاَْوَّلينَ ، فَأِنْ كانَ لَكُمْ كَيْدٌ فَكيدوُنِ!» روز قيامت را از اين جهت «يَوْمُ الْفَصْل» خوانده كه خداى تعالى در آن روز جدا سازى مى كند و ميان اهل حق و اهل باطل با داورى خود جدايى مى اندازد، هم چنان كه فرمود: «اِنَّ رَبَّ__كَ هُ__وَ يَفْصِ__لُ بَيْنَهُ_مْ يَ_وْمَ الْقِيمَ_ةِ فيم_ا ك_انُوا في_هِ يَخْتَلِف_ُونَ،» (25 / سجده) و نيز فرم_وده: «اِنَّ رَبَّكَ يَقْض__ى بَيْنَهُ__مْ يَ__وْمَ الْقِيامَ_ةِ في_ما كانُ_وا في_هِ يَخْتَلِفُ_ونَ،» (17 / جاثيه) ك_ه در يكى تعبير ب_ه فص_ل و در ديگ_رى تعبي_ر ب_ه قض_ا ك_رده است. خطاب در جمله «جَمَعْناكُمْ وَ الاَْوَّلينَ» به تكذيب گران اين امت است، بدان جهت كه جزء آخرين هستند و

(144) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

به همين جهت در مقابل اولين قرارشان داده

و در جاى ديگر به نحو جامع فرموده: امروز روزى است كه همه مردم در آن جمع مى شوند، «ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّاسُ،» (103 / هود) و در جاى ديگر فرموده: « وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ اَحَدا.» (47 / كهف)

و معن__اى اين كه فرمود: «فَأِنْ كانَ لَكُمْ كَيْدٌ فَكي__دوُنِ،» اين است كه اگر شم__ا حيله اى عليه من داريد تا با آن حيله عذاب مرا از خود دفع كنيد، آن حيله را بكار ببريد. (1)

خازنان دوزخ باش_د.

(146) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«اَلَّ__ذى جَعَ__لَ مَ___عَ اللّ__هِ اِله___ا اخَ_رَ فَأَلْقِي__اهُ فِ_ى الْعَ___ذابِ الشَّ_دي___دِ!»

«همانى كه با خدا، خدايى ديگر گرفته پس داخل عذاب شديد بيفكنيدش!»(26/ق)

اين صفت پنجم از همه گناهان مزبور مهم تر و عظيم تر است و در حقيقت مادر همه جرائمى است كه مرتكب شده و ريشه همه صفات پستى است كه كسب كرده، يعنى كفر و عناد و منع خير و اعتداء و ارابه.

«فَ__أَلْ_قِ_ياهُ فِ__ى الْ_عَ_ذابِ الشَّ__دي_دِ!»

«او را در عذاب_ى شدي_د بين__دازي_د!» (1)

1- المي_زان، ج :18 ، ص: 522 .

به دوزخ انداريدهركافرمعاند، مَنّاع لِلْخَيْر، مُعْتَدمُريب! (147)

مجرم است كه نامه اعمالش را به دست چپش مى دهن__د و در آن روز بع__د از بى نتيج__ه ديدن كوشش ه__اى دنيايى خود بيان مى كند.

او همين كه سر از قبر برداشت و ديدكه تمامى سبب ها از كارافتاده اند و امروز ديگر مال و فرزندان بكار نمى آيند، مى فهمد كه مالش فايده اى نداشت و قدرتش هم باطل شد!

«خُذوُهُ فَغُلُّوهُ... فَاسْلُكُوهُ،» اين جملات دستور خدا به ملائكه را حكايت مى كند، كه بگيريداو را و در آتش بيفكنيد! يعنى با غل و زنجير دست و پاى اسير رابه گردنش ببنديد.

«ثُمَ الْجَحيمَ صَلُّوهُ،» يعنى او را داخل آتش عظيم كنيد!

آن ها كه كتابشان را به دست چپ مى دهند! (149)

«ثُمَّ فى سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعا فَاسْلُكُوهُ،» سلوك مجرم در سلسله اى كه ط_ول__ش هفت_اد ذراع ب_اش_د ب_ه معن_اى آن اس_ت ك_ه وى را در چني_ن زنجيرى بپيچند. «اِنَّهُ كانَ لا يُؤْمِنُ بِ_اللّهِ الْعَظيمِ، وَ لا يَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْكينِ،» مى فرمايد بدين علت چنين دستور داديم كه وى به خداى عظيم ايمان نمى آورد و مردم را به اطعام مسكينان تش__وي__ق نمى ك_رد، بلك__ه در اين باره مسامح__ه مى ك__رد و از رن__ج بينواي__ان احساس ناراحتى نمى نمود.

«فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ ههُنا حَميمٌ...الْخاطِئُونَ،» امروز در اين عرصه، دوستى كه سودش ببخشد يعنى شفيعى كه برايش شفاعت كند ندارد، چون كافر آمرزش ندارد ، در نتيجه شفاعتى هم نخواهد داشت.

«وَ لا طَع_امٌ اِلاّ مِ_نْ غِسْلي_نٍ،» او از آن جا كه كسى را به اطعام مسكينان تشويق نمى كرد، امروز طعامى ب_ه ج_ز غسلي_ن و چ_رك_اب ب_دن ه_اى اهل دوزخ ك_ه خ_وراك

(150) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

خطاك__اران است ندارد. (1)

كنيم و همه را به زانو در آورده پي_رام_ون جهنم حاض_ر سازيم،» (68 / مريم)

«ثُ_مَّ لَنَنْ__زِعَ_نَّ مِ_نْ كُ__لِّ شيعَ__ةٍ اَيُّ_هُ__مْ اَشَ___دُّ عَلَ__ى ال__رَّحْ__م_نِ عِتِيّ__ا،»

«آن گاه از ه_ر گ__روه ه__ر ك__دامش_ان ك_ه ب_ه س_ركش_ى خ_داى رحم_ان ج__رى ت_ر ب__وده ج__دا كني_م،» (69 / م_ري_م)

«ثُ_مَّ لَنَحْنُ اَعْلَمُ بِالَّذينَ هُمْ اَوْلى بِها صِلِيّا،»

«آن گاه كس_ان_ى كه به وارد شدن جهن_م س_زاوارت_رند بهتر بشناسيم.» (70 / مريم)

1- الميزان، ج :19 ، ص: 667 .

حشر و حضورجهنميان وشياطين آن هادراطراف جهنم (151)

م_ردم روز قي_امت انب__وه انب__وه و دست__ه دست_ه ح_اض_ر م_ى ش_ون_د، دست_ه هاى مت__راك__م، ك_ه از ك_ول ه__م ب__الا م__ى رون___د.

- به پروردگارت سوگند، كه همه را روز قيامت با اولياء و قرين هاى شيطانيشان محشور مى كنيم، آن گاه پيرامون جهنم براى چشيدن عذاب جمعشان مى كنيم، در حالى كه همه از در ذلت به زانو درآمده باشند، يا درحالى كه همه دسته دسته انبوه گشته باشند.

مراد از اين كه فرمود: «لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّياطينَ،» اين است كه در بيرون قبرها ايشان را ب_ا اولي_اءش_ان، ك_ه شيط_ان ه_اين_د جم_ع مى كني_م، چ_ون ب_ه خ_اط_ر ايم_ان نداشتن از غ_اوي_ان ش_دن_د: «شيطان ها اولياى غاويانند.»

و يا ممكن است مراد قرين هاى ايشان باشد، يعنى ايشان را با قرين هايشان محشور مى كنيم، هم چنان كه فرمود: «وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطانا فَهُوَ لَهُ قَرينٌ، حَتّى اِذا جاءَنا قالَ يا لَيْتَ بَيْ_نى وَبَيْنَ_كَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَ_رينُ، وَ لَنْ يَنْفَعَكُ__مُ الْيَ__وْمَ اِذْ ظَلَمْتُ__مْ اَنَّكُ__مْ فِ_ى الْعَ_ذابِ مُشْتَ_رِكُ_ونَ!» (36 و 38 و 39/ زخرف)

(152) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ شيعَةٍ اَيُّهُمْ اَشَدُّ عَلَى الرَّحْمنِ عِتِيّا،»

- به زودى از هر جماعتى كه متشكل شدند، متمردترين آن ها نسبت به خداى رحم__ان را بيرون مى آوري_م، يعنى رؤس__ا و امام__ان ضلال__ت

را بي__رون مى آوري_م.

«... اَيُّهُ_مْ اَشَ__دُّ عَلَى الرَّحْمنِ عِتِيّا،» شايد نكته آن اشاره به اين باشد كه تمرد آنان بسيار بزرگ است، چون تمرد از كسى است كه رحمتش همه چيز را فرا گرفته و ايش_ان از او جز رحمت چي_زى نديدند، چنين خدايى را تمرد كردند!

«ثُ__مَّ لَنَحْ___نُ اَعْلَ_مُ بِ_الَّ_ذي__نَ هُ__مْ اَوْل_ى بِه_ا صِلِيّ_ا،»

- سوگند مى خورم كه ما داناتريم به اين كه چه كسى سزاوارتر به مقاسات حرارت آت__ش اس__ت، يعن__ى زم__ام كم و زي__ادى ح__رارت آت__ش در درك__ات ع__ذاب و مراتب استحق__اق ايش__ان ب__ه دس__ت م__ا اس__ت و ب__ر م__ا مشتب__ه نم__ى ش__ود. (1)

1- المي_زان، ج :14 ، ص: 118 .

حشر و حضورجهنميان وشياطين آن هادراطراف جهنم (153)

(154)

سُوء» بر آل فرعون وقتى نازل شد كه در آتش محاجه مى كردند و ضعفاى

محاجه ضعفاء آل فرعون با مستكبرين در آتش (159)

ايش__ان به اقوي__اى متكب__ر مى گوين__د: ما در دنيا تاب__ع شما بودي__م، حال آيا مى توانيد ك_ارى ب__راى م__ا بكني_د و مق_دارى از اي_ن آت_ش و ع_ذاب را از م_ا ب_رداريد؟

اين سخن از ايشان در حقيقت ظهور ملكه تملقى است كه در دنيا نسبت به اقويا و بزرگان خود داشتند كه در هر شدتى به آن ها پناهنده مى شدند، نه به خداى تعالى وگرنه اگر ظهور قهرى آن ملكه نباشد، چگونه چنين درخواستى مى كنند، با اين كه مى دانند كه خود اقويا گرفتارترند.

از اين گونه ظهورها نظائرى در قرآن كريم از مردم دوزخ حكايت شده، مثل اين كه در آن جا همان دروغ گويى دنيا را از سر مى گيرند و سوگند دروغ مى خورند و كارهايى كه كرده اند حاشا مى كنند و يكديگر را تكذيب مى نمايند و از اين قبيل اظهارات كه همه از ب__اب ظهور ملك__ات دني_وى است.

«ق__الَ الَّ_ذينَ اسْتَكْبَ_رُوا اِنّا كُ_لٌّ في_ها اِنَّ ال_لّهَ قَ_دْ حَكَ_مَ بَيْ_نَ الْ__عِبادِ،» (48 / مؤمن)

(160) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

اين آيه پاسخى است كه اقويا به ضعفا مى دهند، حاصلش اين است كه: امروز روز ج_زا است، ن_ه روز عم_ل، امروز همه اسباب از تأثير افتاده اند، آن خيال هايى كه ما در دنيا در ب_اره خ_ود مى ك_ردي_م و خ_ود را ق_وى و نيرومند مى پنداشتيم هم_ه بيهوده ش__د، امروز ح__ال ما و حال شم__ا يكى است، چ_ون مى بينيد كه هر دو طايفه در آتشيم.

«اِنَّ اللّ_هَ قَ__دْ حَ_كَ_مَ بَيْ__نَ الْعِب__ادِ!» (1)

ما از دوزخ خارج بشويم، به هر طريق و هر قسم خروج كه

1- المي_زان، ج :17 ، ص: 509 .

آيا امكانى براى خروج از جهنم نيست؟ (161)

ب_اشد راض_ى هستي_م. اين خ_ود دلالت دارد ب_ر نه_ايت درج_ه فش_ار و ن_اراحتى، ام_ا هيچ راه_ى ب_ه س_وى خ_روج ن_دارن_د، چ_ون روز قي_امت روزى است ك_ه تم_امى دره_ا به روى كفار بست_ه مى ش_ود و تم_امى سبب ه_ا از ك_ار مى افت_د و ديگر سببى نمى ماند، كه اميد آن رود كه اث__ر كند و ايش__ان را از ع__ذاب خلاص سازد.

«ذلِكُمْ بِاَنَّهُ اِذا دُعِىَ اللّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ اِنْ يُشْرَكْ بِه تُؤْمِنُوا...،»

«اين عذاب شما بدان جهت است كه وقتى خدا به تنهايى خوانده مى شد كفر مى ورزيديد و چون به وى شرك ورزيده مى شد به آن ايمان مى آورديد،» «پس حكم تنها از آن خداى بلند م_رتبه ب_زرگ اس_ت: فَالْحُكْ_مُ لِلّهِ الْعَلِّىِ الْكَبي_رِ!» (12 / مؤمن) (1)

1- المي_زان، ج :17 ، ص: 474 .

(162) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

هيچ نكته اى در كار نبود كه اقتضاء كند شافع را به لفظ جمع بياورد، بلكه جا داشت بفرمايد ما شافع نداريم. و در روايت هم آمده كه اين سخن را وقتى از در حسرت مى گويند كه مى بينند ملائكه و انبياء و بعضى از م__ؤمني__ن ديگ____ران را شف____اع_ت مى كنن__د.

«فَلَوْ اَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ،» (102 / شعراء) در اين جمله مشركين آرزو مى كنن_د ك_ه اى ك_اش ب_ه دني_ا ب_رگ_ردن_د و از م_ؤمنين ب_اشن_د ت_ا ب_ه آن سعادتى كه م__ؤمني__ن رسي__دن_د ايش__ان نيز ب__رسند.(1)

را انكار مى كند و حقيقت آن را مى پوشاند، نمى تواند رفع آن را به طور جدى از خدا بخواهد و چگونه مى تواند چنين

درخواست تخفيف عذاب از طريق خازنان جهنم (165)

توسل__ى جدى داشته باشد؟ با اين كه در دنيا آن را كسب نكرده بود - دقت بفرماييد. (1)

مح___ض گشت_ن اس__ت ت_ا ش__اي_د ب_ه اي__ن وسيل_ه از ع___ذاب الي_م و شق_اوتى ك_ه دارند نجات ي_ابن_د.

«قالَ اِنَّكُمْ ماكِثُونَ!» يعنى مالك به ايشان مى گويد: نه شما در همين زندگى شقاوت بار و در اين عذاب اليم خواهيد بود!

«لَقَدْ جِئْناكُمْ بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ اَكْثَ_رَكُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ،» (78 / زخرف) مالك دوزخ از زبان ملائكه - كه خود او نيز از آن ها است - مى گويد: ما در دنيا برايتان حق را آورديم، اما شما از حق كراهت داشتيد! منظور از اين كه فرمود از حق كراهت داشتيد، كراهت

(168) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

به حسب طبع ثانوى است كه در اثر ارتكاب پى در پى گناهان در آدمى پيدا مى شود، چون هيچ بشرى نيست كه بر حسب طبع خدادادى و فطرت اوليش از حق كراهت داشته باشد ، زيرا خداى تعالى فطرت بشر را بر اساس حق نهاده است. از آيه مورد بحث اين نكت__ه استفاده مى ش__ود كه ملاك در سع__ادت بشر تنه__ا و تنه__ا پذيرفتن حق و ملاك در شق___اوت__ش رد ك__ردن ح____ق اس___ت. (1)

ك_ار شم_ا ب_ه س_وى آت_ش دوزخ اس_ت.» (30 / ابراهيم)

آيه: «اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّهِ كُفْرا،» وضع طاغوت ها، يعنى پيشوايان ضلالت امت هاى گذشته و امت اسلام را بيان مى كند، به دليل اين كه مى فرمايد: «وَ اَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَالْبَوارِ _ سرانجام كار قوم خود را به هلاكت كشانيدند،» كه به خوبى اشعار دارد كه اين ها افرادى متنفذ بودند، كه از آن ها شنوايى داشتند.

و لازمه به هلاكت كشاندن قوم، اين است كه خود را هم به هلاكت كشانده باشند، چون پيشواى ضلالت بودن__د. و پيشواى ضلالت معلوم است كه هم خود و هم ديگران را ب_ه گم__راه__ى مى كش__ان_د و ديگ_ران او را در ضلالت__ى كه دارد پي_روى مى كنن__د.

(170) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ،» اين جمله «دارَ الْبَوار» را معنا مى كند.

آيه شريفه شامل تمامى پيشوايان ضلالت، كه قوم خود را به گمراهى و «دارَالْبَوار» كشانده و مى كشانند مى شود. و مراد از حلول دادن در «دارَالْبَوار،» جاى دادن آنان در آتش شقاوت و بدبختى است نه كشته شدن در دنيا و حتى آيه، آن هايى را هم كه هن_وز كشت_ه نش_ده ان_د و نم_رده ان_د و ب_ه آت_ش دوزخ نرفته اند، شامل مى شود. (1)

را در اي_ن آي_ات «اَصْحاب شمال» خ_وان_د، ب__راى اي__ن ب__ود ك__ه اش_اره كن_د ب_ه اي_ن ك__ه اصح_اب مشئم_ه در قي_ام__ت نامه هاى اعمالشان به دست چپشان داده مى ش_ود.

«فى سَمُومٍ وَ حَميمٍ، وَ ظِلٍّ مِنْ يَحْمُومٍ، لا بارِدٍ وَ لا كَريمٍ،» «سَمُوم» به معناى حرارت آتش است كه در مسام بدن فرو رود. «حَمي_م» به معناى آب بسيار داغ است و تنوين در آخر «سَمُوم» و «حَميم» عظمت آن دو را مى رساند.

كلمه «يَحْمُومٍ» به معناى دود سياه است و ظاهرا دو كلمه «لا بارِدٍ وَ لا كَريمٍ» دو صفت باشد براى ظل نه براى «يَحْمُوم،» چون «ظِلّ» است كه از آن انتظار برودت مى رود و مردم بدان جهت خود را به طرف سايه مى كشانند، كه خنك شوند و استراحت__ى

(172) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

كنن__د و هرگ__ز از دود انتظ__ار برودت ندارن__د، تا بفرماي__د يحموم__ى ك__ه نه خن__ك است و نه كري__م .

«اِنَّهُمْ كانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُتْرَفينَ»

«چ__ون ايش__ان قب__ل از اي__ن در دن_ي_ا عي_اش و ط__اغ__ى ب__ودن__د.» (45 / واق_ع_ه)

اين آيه علت استقرار «اَصْحاب شمال» در عذاب را بيان مى كند و اشاره كلمه «ذلِكَ» به همان عذاب آخرتى است كه قبلاً ذكر كرده بود و اتراف و مترف به معناى آن است كه نعمت،صاحب نعمت را دچار مستى و طغيان كند، كسى كه نعمت چنينش كند مى گويند او اتراف شده، يعنى سرگرمى به نعمت آن چنان او را مشغول كرده كه از ماوراى نعمت غاف__ل گشته، پس مت__رف بودن انس__ان به معن__اى دل بستگ__ى او به نعمت هاى دني__وى اس__ت، چ_ه آن نعمت هايى كه دارد و چ_ه آن هاي__ى كه در طلب__ش مى باشد، چ__ه اندك__ش و چه

بسي___ارش.

اصحاب شمال در جهنم (173)

اين را بدان جهت گفتيم كه ديگر اشكال نشود به اين كه بسيارى از «اَصْحاب شمال» از متمولين و داراى نعمت هاى بسيار نيستند، چون نعمت هاى الهى همه در داشتن مال خلاصه نمى شود، مال يكى از آن نعمت ها است و آدمى غرق در انواع نعمت هاى خدايى اس__ت، ممكن است مردى ته__ى دست به يكى ديگ__ر از آن نعمت ه_ا دچار طغيان بشود.

و به هر حال معن__اى آيه اين اس__ت كه: اگر گفتي__م ما اصحاب شمال را به فلان عذاب گرفت__ار مى كني__م، علتش اين است كه آنان قبل از اين در دنيا دچ__ار طغيان بودن_د و به نعمت ه_اى خ_دا ات_راف ش_ده ب_ودند.

«وَ كانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظيمِ،»

«و بر شكستن سوگند محك_م و عظ__ي_م، اص_رار م_ى ورزي_دن_د،» (46 / واقعه)

كلمه «حِنْث» به معناى شكستن عهد و پيمان مؤكد به سوگند است و اصرار در شكستن چنين عهدى به اين است كه: به اين عمل ناستوده هم چنان ادامه دهد و به هيچ وجه

(174) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

دست از آن برن_دارد.

و شايد اين معنا از سياق استفاده بشود كه اصرار بر «حِنْث» عظيم عبارت است از اين كه استكبار از پرستش و بندگى پروردگار خود دارند، عبادتى كه بر حسب فطرت بر آن پيمان بسته بودند و در عالم ذر بر طبق آن ميثاق داده بودند و در عين سپردن چنين پيمان__ى فطرى غير پروردگ__ار خود را اطاع__ت كنن__د و اين پيم_ان شرك مطلق است.

«وَ كانُ__وا يَقُولُ__ونَ ءَاِذا مِتْنا وَ كُنّا تُ_راب_ا وَ عِظاما اَئِنّا لَمَبْعُوثُونَ اَوَ اباؤُنَا الاَْوَّلُونَ،»

«و بارها مى گفتند آيا اگر بميريم و خاك و استخوان شويم دوباره زنده و مبعوث مى گردي_م، آيا پ_دران گذشت_ه م_ا ني_ز مبع_وث م_ى ش_ون_د؟» (47 و

48 / واقعه)

سخنى است از منكرين معاد كه ريشه و اساسى به جز استبعاد ندارد و به همين علت استبعاد حشر خود را با حشر پدران خود تأكيد كردند، چون حشر پدران پوسيده

اصحاب شمال در جهنم (175)

به نظر آنان بعيدتر است.

«قُ__لْ اِنَّ الاَْوَّلي__نَ وَ الاْخِ__ري__نَ ، لَمَجْمُوعُ__ونَ اِلى ميق__اتِ يَ__وْمٍ مَعْلُ_ومٍ،»

«بگو انسان هاى اولين و آخرين، به طور قطع براى اجتماع در ميقات روزى معلوم جمع خواهن_د شد.» (49 و 50 / واقعه)

در اين آيه خداى تعالى به رسول گرامى خود دستور مى دهد از استبعاد آنان نسبت به معاد پاسخ داده، آن را تثبيت كند و آن گاه به ايشان خبر دهد كه در روز قيامت چه زن_دگ__ى دارند، طعام و شرابشان چيست؟ طعمشان «زَقُّوم» و شرابشان «حَميم» است.

و حاصل پاسخ اين است كه: اولين و آخرين هر دو دسته به سوى ميقات روزى معلوم جمع مى شوند و اين كه بين خود و اولين فرق گذاشتند بعث خود را امرى بعيد و بع_ث آن_ان را بعي__دت_ر دانستن_د صحي_ح نيس_ت.

و كلمه «ميقات» به معناى وقت معينى است، كه امرى را با آن تحديد كنند و منظور از

(176) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«يَ_وْمٍ مَعْلُوم» روز قي__امت است كه نزد خ_دا معلوم است.

«ثُ__مَّ اِنَّكُ__مْ اَيُّهَ_ا الضّالُّونَ الْمُكَ_ذِّبُ_ونَ، لاَكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ،فَمالِئُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ،»

«آن گاه شما اى گمراهان تكذيب گر، از درختى از زقوم خواهيد خورد و شكم ها را از آن پر خواهيدساخت.» (51 و52 و53/واقعه)

اي__ن آيات تتمه كلام__ى است كه رس__ول خدا صلى الله عليه و آله مأمور ب__وده با منكري__ن مع_اد در ميان بگذارد و در اين آيات از مآل كار آنان در روز قيامت و وضعى كه آن روز

دارن__د و طع__ام و شراب__ى ك__ه دارن_د خب_ر م_ى ده___د.

و اگر آنان را به خطاب ضالين و مكذبين مخاطب كرد، براى اين بود كه به علت شقاوت و ملاك خسرانشان در روز قيامت اشاره كرده باشد و آن ملاك اين است كه: ايشان از طريق حق گمراه بودند و اين گمراهى در اثر استمرارى كه در تكذيب و

اصحاب شمال در جهنم (177)

اصرارى كه بر «حِنْث» داشتند در دل هايشان رسوخ ك_رده و اگ_ر تنه_ا گم_راه ب_ودن_د و ديگ_ر تك_ذي__ب نم_ى داشتن_د، امي_د آن م_ى رفت ك_ه نج_ات ي_ابن_د و ه_لاك نگردن_د اما دردش___ان تنه__ا گم__راه__ى نب___ود.

مى فرمايد: سپس شما اى گمراهان تكذيب كننده از درختى از «زَقُّوم» خواهيد خورد و شك_م ه_ا از آن پر خواهي___د ك___رد.

«فَش__ارِبُ____ونَ عَلَيْ__هِ مِ____نَ الْحَمي__مِ، فَش__ارِبُ__ونَ شُ____رْبَ الْهي____مِ،»

«و آن گاه از آب جوشان متعفن روى آن خواهيد نوشيد. پس از آن باز هم خواهيد نوشيد، آن چنان كه شتر هيماء و دچار بيمارى استسقاء مى نوشد و رفع عطش مى كند.» (54 و 55/ واقعه)

اي___ن جمل_ه آخ_رين ج_مل_ه اى اس__ت ك_ه رس___ول خ___دا صلى الله عليه و آله م_أم___ور ش___د كف___ار را ب__ه آن مخ_اط___ب س___ازد.

(178) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«هذا نُزُلُهُمْ يَوْمَ الدّينِ،»

«اي_ن اس_ت پذيراي__ى از ايشان در روز دي_ن، يعن_ى روز ج____زا!» (56 / واقعه)

كلمه «نُزُل» به معناى هر خوردنى و نوشيدنى است كه ميزبان به وسيله آن از ميهمان خ_ود پ_ذي_راي_ى م_ى كن_د و ح_رمتش را پاس مى دارد.

مى فرمايد: تازه همه اين ها پذيرايى ابتدايى ورودشان به قيامت است. اين كه عذاب آماده شده آنان را، پذيرايى خوانده، نوعى طعنه زدن است. (1)

1- المي___زان، ج : 19 ، ص : 214 .

اصحاب شمال در جهنم (179)

(180)

نُورا فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ،»

«و در روزى است كه مردان و زنان منافق به مردم با ايمان بگويند: كمى مهلت دهيد تا برسيم و از نور شما اقتباس كنيم. به ايشان گفته مى شود به عقب برگرديد، به زندگى دنيايتان و از آن جا نور بي_اوري_د، در همي_ن هنگ_ام است ك_ه دي_وارى مي_ان اي_ن دو ط_اي_ف_ه زده م_ى ش_ود، درى دارد ك_ه در ب_اطنش (ط_رف م_ؤمني_ن) رحمت و در ظاه_رش (سمت من_افقين) ع_ذاب اس_ت.» (13 / حديد)

1- المي_زان، ج :19، ص: 278 .

منافقين و منافقات در ظلمت و تاريكى (183)

از سياق آيه چنين برمى آيد كه منافقين و منافقات در روز قيامت در ظلمتى هستند كه از هر سو احاطه شان كرده و مانند خيمه اى محاصره شان نموده ونيز برمى آيدكه مردم درآن روز مجبور به رفتن ب_ه سوى خانه جاودانه خويشند.

چيزى كه هست مؤمنين و مؤمنات اين مسير را با نور خود طى مى كنند، نورى كه از جلو ايشان و به سوى سعادتشان در حركت است، در نتيجه راه را مى بينند و هر جا آن نور رفت مى روند تا به مقامات عاليه خود برسند و اما منافقين و منافقات كه فرو رفت_ه در ظلمتن_د نمى ت_وانن__د راه خ_ود را ط_ى كنن__د و نمى دانن__د ب_ه كدام ط__رف برون__د.

(نكته مهمى كه از آيه استفاده مى شود اين است كه: اين دو طايفه كه يكى غرق در نور و ديگرى غرق در ظلمت است در قيامت با همند،) منافقين همان طور كه در دنيا با مؤمنين و در بين آنان بودند و بلكه مردم آنان را جزو مؤمنين مى شمردند، در قيامت نيز با

مؤمنين هستند، اما مؤمنين و مؤمنات پيش مى روند و به سوى بهشت راه خود را پيش مى گيرند و منافقين و منافقات در ظلمتى كه از هر سو احاطه شان كرده عقب

(184) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

مى مانند و از مؤمنين و مؤمنات درخواست مى كنند قدرى مهلتشان دهند و در انتظارش__ان بايستن__د تا ايش__ان ه__م برسن__د و مختص__رى از نور آن__ان گرفت__ه راه پيش پاى خ_ود را با آن روشن سازند.

«قيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورا!»

«به ايشان گفته مى شود به دنيا برگرديد و براى خود نورى به دست آوريد!» (13 / حديد)

گوين__ده اين پاسخ ملائكه ان__د و يا طايف__ه اى از بزرگان و نخبگ__ان مؤمني__ن از قبي_ل اصح__اب اعراف. به هر ح__ال از هر كه باش__د به اذن خ__دا و از ط__رف او اس__ت.

بعضى ديگر گفته اند: منظور اين است كه: به آن محلى كه نور را تقسيم مى كردند برگرديد و براى خود نورى بگيريد و منافقين بدانجا برمى گردند و اثرى از نور نمى يابند، دو مرتبه به سراغ مؤمنين و مؤمنات مى آيند، اما به ديوارى بر مى خورند كه بين ايشان و مؤمنين زده شده و اين خود خدعه اى است از خداى تعالى، كه با منافقين

منافقين و منافقات در ظلمت و تاريكى (185)

مى كند، همان طور كه منافقين در دنيا با خدا نيرنگ مى كردند و قرآن درباره نيرنگشان فرموده: «اِنَّ الْمُنافِقينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ،» (142 / نساء)

«فَضُ_رِبَ بَيْنَهُ_مْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُ_هُ في_هِ ال_رَّحْمَ_ةُ وَ ظاهِ_رُهُ مِ_نْ قِبَلِهِ الْعَ__ذابُ،»

«در همين هنگ__ام است كه ديوارى ميان اين دو طايفه زده مى شود كه درى دارد، در باطن__ش رح_م_ت و در ظ___اه___رش ع__ذاب اس___ت.» (13 / حديد) (1)

جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

چيزهايى م_واجه مى گردد و اي_ن ض_لالت_ى ك_ه در حش_رش_ان ب_ر ص_ورت، ب_ه سوى جهنم دارند مجسم و ممثل ض_لالتى اس_ت كه در دنيا داشتند. (1)

تلخ__ى اس__ت.

مى فرمايد: تمامى عقوبت آنان در شكست و عذاب دنيوى خلاصه نمى شود، بلكه عقوبتى كه در قيامت دارند عظيم تر از هر داهيه و عذاب و تلخ تر از هر تلخى ديگر اس_ت.

«اِنَّ الْمُجْرِمينَ فى ضَلالٍ وَ سُعُ_رٍ،» «سُعُر» به معناى آتش ه_اى شع_ل_ه ور اس_ت، مى فرمايد: علت اين كه گ_فتي_م قي__امت بلايى عظيم تر و تلخ تر است اين است كه ايشان مج__رمن__د و مجرمي__ن از نظر موطن سع__ادت يعن_ى بهش_ت در ض_لالتن_د و در ع__وض در آتش_ى شعل_ه ور قرار دارند.

چگونه مجرمين به رو در آتش كشيده مى شوند؟ (191)

«يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِى النّارِ عَلى وُج_ُوهِهِمْ ذوُقُوا مَسَّ سَقَرَ» «يُسْحَبُونَ» ب_ه معن_اى اين است كه انسانى را با صورت روى زمين بكشند. «سَقَر» يكى از اس_امى جهن_م است و «مَ_سّ» كردن «سَقَر» به اين است كه: «سَقَر» با حرارت و عذابش به ايش_ان ب_رس_د. (1)

ب_ر آن چه_ره ه_ا ف_راگي_ر مى شود و خشوع، حالت و وص__ف انسان ه__ا است، ولى در اين آي__ه به وج__وه آنان نسبت داده و اين بدان جه__ت اس_ت ك_ه چه_ره از ه_ر عض__و ديگ_رى حال__ت خش_وع درون_ى را م_ى نماي_اند.

«عامِلَ__ةٌ ناصِبَةٌ،» «ناصِبَةٌ» به معناى تعب و كوفتگى است. مى فرمايد: اهل دوزخ

(194) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

خستگى تلاشى كه در دنيا كردند از تنشان در نمى آيد. دوزخيان در قيامت مى بينند كه آن چه در دنيا تلاش كردند بى نتيجه مانده و خردلى سودمند نبوده، هم چنان كه در جاى ديگ___ر فرم__وده: «وَ قَدِمْنا اِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُورا،» (23 / فرقان) در نتيج___ه از اعم__ال__ى ك__ه داشتن_د چي_زى ب__ه ج__ز خستگ_ى عايدش_ان نمى ش_ود.

«تَصْلى نارا حامِيَةً،» (4 / غاشيه) يعنى ملازم آتشى هستند در نهايت درجه حرارت.

«تُسْ_قى مِنْ عَيْنٍ انِيَةٍ،» (5 / غاشيه) يعنى از چشمه اى مى نوشند كه در نهايت درجه حرارت است.

«لَيْسَ لَهُمْ طَعامٌ اِلاّ مِنْ ضَريعٍ، لا يُسْمِنُ وَ لا يُغْنى مِنْ جُوعٍ،» طع__امى جز از خار تهوع آور «ضَريع» ندارند كه آن هم نه كسى را فربه مى كند و نه گرسنگى را دفع مى سازد. «ضَريع» نام ناگوارترين و تهوع آورترين گياه است كه هيچ حيوانى آن را نمى خ__ورد و شايد نامي_دن آن چه در آتش است به نام «ضَريع،» صرفا از نظر شباهت در شك__ل و خاصي__ت ب_وده ب_اش_د. (1)

حال جهنميان در روز غاشيه (195)

/ تبت)

«سَيَصْلى نارا ذاتَ لَهَبٍ،» يعنى به زودى داخل آتشى زبانه دار خواهد شد. منظور

1- المي_زان، ج :20 ، ص: 456 .

(196) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

از اي_ن آت_ش، آت___ش دوزخ اس_ت ك___ه ج_اودان_ى اس_ت و اگ__ر كلم__ه «ن_ار» را ب__دون ال_ف و لام آورد، ب__راى اي_ن ب__ود ك_ه عظ_م_ت و ه_ولن_اك_ى آن را ب_رس__ان__د.

«وَامْرَأَتُهُ حَمّالَ_ةَ الْحَطَ_بِ،» ب_ه زودى همس_رش ني_ز داخ_ل آن آت_ش خ_واه_د ش_د:

«فى جيدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ!»

به زودى در آتش دوزخ در روز قيامت به همان هيئت ممثل مى گردد كه در دنيا به خود گرفته بود، در دنيا شاخه هاى خارين و بته هايى ديگر را با طناب مى پيچيد و حمل مى كرد و شبانه آن ها رابر سر راه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى ريخت تا به اين وسيله آن جناب را آزار ده__د، در آتش هم با همي__ن حال، يعنى طن__اب به گ__ردن و هي__زم به پشت ممثل گشته عذاب مى شود. (1)

1- المي_________زان، ج :20 ، ص: 664 .

ورود به آتش با شكل و هيئت دنيوى (197)

لَمُح_يطَ___ةٌ بِ_الْك_افِ_رينَ!» (54 / عنكبوت) (1)

و غيره است، هم_ه آب مى شود:

«يُصْهَرُ بِهِ ما فى بُطُ__ونِهِ_مْ وَ الْجُلُ__ودُ ، وَ لَهُ__مْ مَقامِ__عُ مِ__نْ حَدي__دٍ،كُلَّ__ما اَرادوُا اَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ اُعيدوُا فيه_ا وَ ذوُقُ___وا عَ___ذابَ الْ_حَ_ري__قِ!»

«امعاء ايشان را با پوستها بگدازد و برايشان گرزهايى آهنين آماده است هر وقت

شرحى از شكنجه هاى جهنميان! (201)

بخواهند از آن ش__دت و محنت در آين__د بدان باز گرداني__ده شوند گوين___د عذاب سوزان را بچشيد!» (20و21و22 / حج) (1)

تا كار شايسته اى جز آن چه مى كرده ايم بكنيم. خطاب شود مگر آن قدر عمرتان نداديم كه هر كه پند گرفتنى بود در طى آن پند گيرد و بيم رسان نيز برايتان آمد. اينك عذاب را بچشيد كه ستمگران يارى ندارند.» (37 / فاطر)

جمله «وَ الَّذي_نَ كَفَ_رُوا لَهُ_مْ ن_ارُ جَهَنَّ_مَ...،» مى فهماند كه آتش جزايى است خاص ايش_ان و از ايش__ان ج__دا ش___دن_ى نيس____ت.

و جمله «لا يُقْض_ى عَلَيهِمْ فَيَمُوتُوا» معنايش اين است كه: حكم نمى شود بر آنان به

(204) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

مرگ، تا بميرند، در نتيجه در آن شدت عذاب همواره زنده اند و عذاب آتش از ايشان تخفيف نمى پذيرد، اين چنين ما هر كفرانگر را كه كفرانش يا شديد است و يا بسيار، كيف_ر م_ى دهي_م.

اين كف_ار ك_ه در آتشند، شيون و فرياد مى كنند و استغاثه مى نمايند، در حالى كه فريادشان اين است كه: پروردگارا ما را از آتش بدر آور،تا عمل صالح كنيم غير از آن عمل زشت كه مى كرديم، در پاسخ به ايشان گفته مى شود: نه، هرگز! مگر ما آن قدر عمر به شما نداديم كه هر كس مى خواست متذكر شود مجال آن را داشته باشد؟ ما اين مقدار عم_ر را ب_ه شم_ا دادي_م، پي_امبران بي_م رس_ان ه_م ن_زد شم_ا آم_دن_د و از اين ع_ذاب بيمت_ان دادند، ولى متذك__ر نشديد و ايمان نياورديد، حال عذاب را بچشي__د كه

جهنميان،كه نه مرگشان دهند، نه عذابشان سبك شود! (205)

ستمكاران را ياورى نباشد، تا به ي__ارى آنان برخيزن__د و از ع_ذاب خلاصشان كنند! (1)

و حديث

آي_ه ش_ريف_ه ص_ريح_ا نم_ى ف_رم_اي_د «مُكَ_ذِّبي_ن» داخ_ل آت_ش م_ى ش__ون_د، ليك_ن چي_زى درب_اره آن_ان مى گ_وي__د ك_ه لازم_ه اش دخ_ول در آت_ش اس_ت و آن اي_ن است كه واى به حال مُكَذِّبين!

«اَلَّذينَ هُمْ فى خَوْضٍ يَلْعَبُونَ،» (12 / طور) آن هايى كه به طور مستمر در خوضى عجي__ب بازى مى كنن__د و س_رگ_رم مج_ادل__ه در آي__ات خ__دا و انكار آن و استهزاى به آن هستن___د، «وَيْ_ل» ب_ر آن_ان ب_اد!

«يَوْمَ يُدَعُّ_ونَ اِلى ن_ارِ جَهَنَّمَ دَعّ_ا،» (13 / طور) به ايشان گفته مى شود: اين همان آتش است كه به آن تكذيب مى كرديد، كه البته منظور از تكذيب آتش، تكذيب خبرهايى است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به وحى الهى از وجود آن خبر مى داده و مى فرموده: به زودى مجرمين با آن آتش معذب مى شوند.

«اِصْلَوْه__ا فَاصْبِ__رُوا اَوْ لا تَصْبِرُوا سَ__واءٌ عَلَيْكُمْ اِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ،» (16 / طور) بچشيد آن را يعنى بچشيد و تحمل كنيد حرارت آتش دوزخ را. «فَاصْبِرُوا اَوْ لا تَصْبِرُوا» صبر بكنيد و يا نكنيد اين چشيدن آتش برايتان حتمى است و از شما جداشدن__ى نيست، چه صبر بكني__د و چه نكني__د، نه اين كه صب__ر كردن، عذاب را از شم_ا برمى دارد و ي__ا حداق__ل آن را تخفي_ف م__ى ده__د و ن__ه اي__ن ك__ه ب_ى صب__رى و ج_زع و ف_زع س_ودى به حالتان دارد.

«اِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ!» اين كه گفتيم اين عذاب برايتان حتمى است و از شما

جزاى تكذيب كنندگان دين الهى و عذاب قيامت (207)

جدا شدنى نيست، براى اين بود كه ما اين عذاب را از جاى ديگر ني_اورده اي_م، بلك_ه عي_ن عم_ل خود شم_ا است، هم_ان كاره_ايى است ك_ه مى ك_ردي_د و معق_ول نيست مي_ان عمل و ص_احب

عم_ل سلب نس_بت ش_ود و هم_واره اين نسبت ب_رق_رار اس_ت، يعن_ى ال_ى الاب_د اي__ن عم_ل، عم_ل آن ع_امل است، پس ب_ه همي_ن جه_ت اگ_ر در ظ__رف قي__امت عم_ل ب_ه ص_ورت آتش جل_وه كن_د، تا أب_د به ج_ان ع_امل خ_ود م__ى افت___د. (1)

آن اس__ت ك_ه جمع___ى در كث_رت م___ال و اولاد و ع___زت ب_ا يك_ديگ___ر مف___اخ__ره كنن___د.

مى فرمايد: «تَكاثُر» و مفاخرت شما در داشتن مال و زينت دنيا و مسابقه گذشتنتان

(212) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

در جمع عِدّه و عُدّه، شما را از آن چه واجب بود بر شما بازداشت و آن عبارت بود از ذكر خدا، در نتيجه عمرى را به غفلت گذرانديد، تا مرگتان فرا رسيد.

«كَلاّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ،» به زودى به آثار سوء اين غفلت خود آگاه خواهيد شد و وقتى از زندگى دنيا منقط__ع شديد آن آثار س_وء را خواهيد شناخت.

«كَلاّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقينِ، لَتَرَوُنَّ الْجَحيمَ،» «يَقين» به معناى علمى است كه شك و تردي__د در آن راه نداشته باشد. مى فرمايد: اگ__ر به عِلْم يَقين حقيق__ت امر را ببينيد آن چه ببينيد شمارا از مفاخرت به كثرت نفرات بازخواهد داشت.

«لَتَرَوُنَّ الْجَحيمَ،» سوگند مى خورم كه به زودى «جَحيم» را كه جزاى اين مفاخرت است خواهيد ديد.

ظاهر كلام برمى آيد كه مراد از ديدن «جَحيم،» ديدن آن در دنيا و قبل از قيامت و به چشم بصيرت است، منظور رؤيت قلب است، كه به طورى كه از آيه زير استفاده مى شود

عوامل دنيوى كه انسان را به جهنم سوق مى دهد! (213)

خود ازآثار«عِلْمَ الْيَقين» است، «وَ كَذلِكَ نُرِىآ اِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ،» (75/انعام) و اين رؤيت قلبى قبل از قيامت است و براى مردمى كه سرگرم مفاخرتند دست نمى دهد، بلك__ه در مورد آنان امرى ممتنع است، چون چنين افرادى ممكن نيست «عِلْمَ الْيَقين» پي__دا كنند.

«ثُ_مَّ لَتَ_رَوُنَّه__ا عَيْ_نَ الْيَقي__نِ،» مراد از «عَيْ_نَ الْيَقي__ن» خود يقين است و معنايش اي__ن است كه جحيم را با يقين مح__ض مى بينند و

مراد از عل__م يقين در آيه قبل مشاهده دوزخ ب__ا چش__م بصيرت و در دني__ا است و به «عَيْنَ الْيَقين» دي__دن آن در قيام__ت با چشم ظ__اه__ر اس__ت، دليلش آي__ه بع__دى است ك__ه سخ__ن از س__ؤال و بازخواست در قي__ام_ت دارد، م__ى ف__رم___اي___د:

«ثُ__مَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِ_ذٍ عَنِ النَّعيمِ!»

س__ؤال از «نَعيم،» س__ؤال از دين اس__ت سؤال از رسول خدا صلى الله عليه و آله و امامان بعد از

(214) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

آن جن__اب است كه خ__دا اطاعتشان را واجب و پيرويش__ان را در سل__وك الى اللّه فريضه كرده و طريق سلوك الى اللّه است، همان استعمال نعمت است به آن نحوى كه رسول و امامان دستور داده اند. (1)

انفاق بر تهى دستان ج_امع_ه است، به مقدارى كه بتوانند كمر راست كنند و حوائجشان برطرف ش__ود.

و اطع__ام مسكي___ن اش__اره اس_ت ب_ه ح_ق الن_اس و ص___لات اش_اره اس__ت ب_ه ح__ق اللّه و اين كه اي_ن دو قس__م ح_ق را عم__لاً ب_اي_د پ__رداخ_ت.

(216) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«وَ كُنّ__ا نَخ_ُوضُ مَعَ الْخ_ائِضي__نَ،» (45 / مدثر) منظور از «خَوْض» سرگرمى عمل__ى و زب__ان__ى در باط__ل و فرو رفت__ن در آن است، به ط__ورى كه به كل__ى از توج__ه ب___ه غي___ر ب__اط__ل غفل__ت ش__ود.

«وَ كُنّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدّينِ،» (46 / مدثر) يعن_ى روز ج_زا را تك_ذي_ب م_ى ك_ردي_م. منظ___ور از «يَ__وْمِ الدّين» روز ج__زا اس_ت.

چهار خصلتى كه در اين آيات بر شمرد از خصائص مجرمين است، كه مجرم يا هر چهار خصلت را دارد و يا بعضى از آن ها را.

«حَتّى اَتينَا الْيَقينُ،» (47 / مدثر) مجرمين مى گويند: ما هم چنان تكذيب كرديم تا آن ك__ه يقي_ن ن_زد م_ا آم_د. درب_اره يقي_ن گفت_ه ان_د: منظ_ور از آن در اين جا مرگ است.

«فَ_ما تَنْفَعُهُ__مْ شَفاعَ_ةُ الشّافِعي_نَ،» اي_ن آي_ه دلالت دارد بر اين كه روز قي_امت اجمالاً شفاعتى در كار هست، ولى اين طايفه از شفاعت شافعان بهره مند نمى شوند،

شم_ا را چ_ه عملى به دوزخ افكند؟ (217)

براى اين كه شفاعت شامل حالشان نمى گردد. (1)

آخ_رت جايشان آتش است.»

(12 / محمد)

كفار عنايتى به اين كه به حق برسند ندارند و دل هايشان هيچ اعتنايى به وظائف

1- المي_______زان، ج :20 ، ص: 152 .

(218) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

انسانيت ندارد، بلكه تمام همشان شكم و شهوتشان است و سرگرم لذت گيرى از زندگى دني__اى كوتاه مدتن__د و مانند چارپاي__ان مى خورن__د و غير از اين آرزو و هدفى ندارند.

كفار هيچ وليى ندارن_د و ب_ه خودش_ان واگ_ذار شده ان_د و ب_ه همي_ن جه_ت ج_ايگاه و من_____زلش___ان آت___ش اس___ت.

خدا كارى به كار آن هايى كه از تحت ولايت او بيرون شده اند، ندارد، تا در هر وادى ه__لاك مى ش___ون_د، بش__ون__د. (1)

ج : 18 ، ص : 394 .

(220) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

خواهند افتاد و چه بد محل بازگشتى است،» پاسخ داده، مى فرمايد: منافقين در اين كه عذاب خدا را انك__ار كردند اشتب__اه كردند و به طور قط__ع به آن عذاب__ى كه به آن تهديد شده ان__د خواهند رسي__د و آن عذاب جهن__م است كه داخل__ش خواهند ش__د و ح__رارت__ش را خ__واهن__د چشي__د و همي__ن جهن__م ب__راى ع__ذابش__ان ب_س است. (1)

1- ال___مي_______زان، ج :19 ، ص: 323 .

خبر دادن خدا از گناهان و عذاب دوزخى آن ها (223)

او نسازند و ن_م_از را به پا داشت_ه زكات را بدهند و دين قيم هم همين است،» (5 / بينه)

«اِنَّ الَّذينَ كَفَروُا مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ وَ الْمُشْرِكينَ فى نارِ جَهَنمَ خالِدينَ فيها اُولئِ_كَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ!»

«از اه_ل كت_اب و مش_ركي_ن، آن ها ك_ه ك_اف_ر ش_دن_د در آت_ش جهن_م خ_واهن_د ب_ود آن ه_م ب_راى هميش___ه و ايش_ان ب_دت_ري___ن خل_ق خ__داين___د!» (6 / بينه)

جمله «وَ ما تَفَرَّقَ الَّذينَ اُوتوُاالْكِتابَ اِلاّ مِنْ بَعْدِ ماجاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ،» اشاره دارد به اين كه اهل كتاب تفرقه و كفرى كه در سابق نسبت به حق داشتند نيز بعدازآمدن«بَيَّنَة»بوده است. آن بينه عبارت است از محمد صلى الله عليه و آله .

و جمله «وَ م_ا اُمِ_روُا اِلاّ لِيَعْبُدوُا اللّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدّينَ حُنَفاءَ وَ يُقيم_ُوا الصَّلوةَ وَ

(226) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

يُؤْتُوا الزَّكوةَ وَ ذلِكَ دينُ الْقَيِّمَةِ،» مى فهماند كه آن چه بدان دعوت شده اند و مأمور به آن گشته ان__د، دينى است «قَيِّ__م،» كه مصالح اجتماع بشريشان را تأمين مى كند، پس بر همه آن__ان لازم است به آن دين ايم__ان آورند و كف__ر نورزن__د. و مى فرمايد: «از اهل كتاب و مشركين، آن ها كه كافر شدند در آتش جهنم خواهند بود آن ه__م براى هميشه و ايش___ان بدترين خل____ق خداين_د.» (1)

گنهك_ار، چ__ون مسلمان__ان در آت__ش مخل__د نمى ش__ون__د.

«يَصْلَوْنَها يَوْمَ الدّينِ» مى فرمايد «فُجّارَ» در روز جزا براى ابد ملازم دوزخند و از آن جدا شدنى نيستند. «وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبينَ،» مى فرمايد: اهل دوزخ از دوزخ غايب نمى شوند و منظور اين است كه از آن بيرون نمى آيند، پس آيه مورد بحث در معناى آيه

(228) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«وَ م_ا هُمْ بِخارِجينَ مِنَ النّارِ،» (167 / بقره) است. (1)

انسان ها و گمراه نمودن آنان را از ح_د گ_ذران_دي_د!»

پيروان شيطان ها به جاى ايشان جواب داده ب_ه حقيقت اعت_راف ك_رده و م_ى گ_ويند: «پ_روردگ_ارا م_ا گ_روه آدمي_ان خ_ودم_ان دنب_ال شيط_ان ها را گ_رفته و از تس_وي_لات آن_ان از قبي_ل زخ_ارف دني_ا و ه_واپ_رست_ى ل__ذت ب_ردي_م و گ_روه ج_ن ه_م از پي_روى ك_ردن م_ا و الق_اى وس_وس_ه ب_ه دل ه_اى م_ا ل_ذت ب_ردن_د، م_ا دو ط_ايف_ه اي_ن روش را ادام_ه دادي_م ت_ا آن ك__ه رسي_دي_م ب__ه آن ان_دازه از زن_دگى نكب_ت ب_ار و ك_اره_اى ن_اش_ايسته كه فعلاً داريم!»

(230) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

خ_داى ت_عالى م_ى فرم_اي_د: «النّارُ مَثْ_وَيكُ___مْ خلِ_دي___نَ في_هآ اِلاّ م__ا ش_آءَ اللّ___هُ!»

اي_ن جمله حك_ايت ج_واب_ى اس_ت ك_ه خ_داون_د ب_ه آن_ان م_ى ده_د و در عي_ن ح_ال قض_ايى است كه عليه آنان مى ران_د و متن آن قضا تنه_ا جمل_ه «النّارُ مَثْوَيكُ_مْ،» اس_ت: «آت_ش مح_ل اق_امت_ى اس_ت ب_راى شم_ا ك_ه در آن استق_رار خ_واهي_د داش_ت و بي_رون ش_دن ب_رايت_ان نيس_ت، مگ_ر خ____دا بخ___واه_د!» (1)

جمله خداى تعالى از در منت و رحمت جميع پيروان ابليس را ذكر نفرمود، بلكه فرمود: از شما و اين خود اشعار به تبعيض دارند.(1)

ايشان نمى رس__د، «وَ لَعَنَهُمُ اللّ__ه» و ايشان را دور ك__رد، «وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقيمٌ» ايشان را است عذاب_ى ث_ابت ك_ه ه_رگ_ز زاي_ل نم_ى ش_ود و تمامى ندارد.(1)

و آن حقيقت خداى سبحان است كه هر موجودى از او ابتداء گرفته و به او بازگشت مى كند و اوست كه جمال و كمال مشهود در عالم را بر اجزاى عالم افاضه مى كند و اين جمال، جمال او و از ناحيه اوست.

همين مردم در عين اين اتفاقى كه بر اصل ذات پروردگار دارند در اسماء و صفات او بر دو صنفند، يكى كسانى كه خدا را به اسماء حسنى مى خوانند و او را خدائى ذوالجلال

جهنم، كيفر الحاد در اسماء خداى تعالى (237)

و الاكرام دانسته و عبادت مى كنند و اين صنف هدايت يافتگان به راه حقند، صنف دوم مردمى هستند كه در اسماء خدا الحاد ورزيده و غير او را به اسم او، يا او را به اسم غير او مى خوانند و اين صنف اهل ضلالتند، كه مسيرشان به دوزخ است و جايگاهشان در دوزخ به حسب مرتبه ايى است كه از ضلالت دارا هستند.

حقيقت معناى اين كه هدايت و اضلال از خدا است اين است كه او بشر را به اسماء حسناى خود دعوت كرده و باعث شد مردم دو فريق شوند يكى آن عده اى كه هدايت خدا را قبول كردند و يكى آن افرادى كه نسبت به اسماء او الحاد ورزيده و آيات او را تكذيب كردند و خداوند ايشان را به كيفر تكذيبشان به سوى دوزخ سوق مى دهد، هم چنان كه در آخر كلام سابق فرموده: «وَ لَقَدْذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثيرا مِنَ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ...،» (179 اعراف) و

(238) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

اين سوق دادن را به وسيله استدراج و املاء انجام مى دهد. (1)

نحوستند،» (19 / بلد)

«عَلَيْهِ__مْ ن__ارٌ مُ__ؤْصَ__دَةٌ،»

1- المي_زان، ج : 8 ، ص : 446 .

انسان هاى شوم و نحس در احاطه آتش (239)

«ك__ه آتش__ى س__رپ__وشي_____ده ب____ر آن____ان اح___اط____ه دارد.» (20 / بلد)

آيات الهى، آياتى است موجود در خارج وجود انسان در پهناى جهان و آيات موجود در داخل ذات انسان، آيات و ادله اى است كه بر يگانگى خدا در ربوبيت و الوهيت و ل_وازم اي_ن يگ_انگ__ى دلال_ت مى كن__د.

تكذي__ب اين آيات و دلالت ه__ا كفر به آيات خدا و به خود خدا است و نيز كفر به ق__رآن كري__م و آي__ات شريف__ه آن اس__ت و ني__ز كف__ر ب__ه ه__ر حكم__ى اس__ت ك__ه از طري__ق رسالت ن__ازل ش__ده اس__ت. و ظ_اه_را م_راد از آي_ات، مطل_ق آي__ات اس___ت.

«عَلَيْهِمْ نارٌمُؤْصَدَةٌ،»يعنى آتشى مستولى برآنان است كه ازهرسواحاطه شان مى كند.(1)

بلاد و از اين كه به اصطلاح همه ج_ا خ_رش_ان م_ى رود ف_ريب نخورند كه كفار هر چه دارن__د م_ت_اع_ى است قلي_ل و ب_ى دوام! (1)

1- ال____مي_زان، ج :4 ، ص: 139 .

متاع قليل دنياى كفار و سرانجام جهنمى آن (241)

قرآن كريم زندگانى كسانى را كه پروردگار خود را فراموش كرده اند هر قدر ه__م زندگى بسي__ار وسيعى داشته باشن__د زندگان__ى بسيار تن_گ و سخت__ى مى دان__د و مى فرماي__د: «وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكْ_رى فَاِنَّ لَ_هُ مَ_عيشَ_ةً ضَنْكا.» (124 / طه)

2 _ قرآن كريم مال و اولاد را كه در نظر ما نعمت گوارا مى آيد، عذاب خوانده، مى فرمايد: «وَ لا تُعْجِبْكَ اَمْوالُهُمْ وَ اَوْلادُهُمْ اِنَّما يُريدُ اللّهُ اَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِها فِى الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ اَنْفُسُهُ_مْ وَ هُ_مْ كافِ_روُنَ.» (85 / توبه)

و حقيق__ت امر اين است كه مس__رت و اندوه و ش__ادى و غ__م و رغب__ت و نفرت و رنج و راح__ت آدمى داي__ر م_دار ط_رز فك__ر آدم__ى در مسأل_ه سعادت و شقاوت است.

و در ثانى سعادت و شقاوت و آن عناوين ديگرى كه همان معنا را مى رساند، به

(246) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

اخت__لاف موردش مختلف مى ش__ود، سعادت و شق__اوت روح، ام__رى اس__ت و سعادت و شق__اوت جسم، ام__رى ديگر و همچني__ن سع__ادت و شق__اوت انس__ان، ام__رى اس__ت و سع__ادت و شق__اوت حي___وان ام__رى ديگ__ر و ب__ه همي__ن مقي__اس.

و انسان دنياپرست و مادى كه هنوز متخلق به اخلاق خدايى نشده تنها كاميابى هاى مادى را سعادت مى دان_د و كمت_رين اعتنايى به سعادت روح و كاميابى هاى معنوى ن_دارد.

افراد مادى و بى خبر از خداى لايزال، در حسرت بسر مى برند، تا چيزى را ندارند از نداشتن آن حسرت مى خورند و وقتى به آن دست مى يابند باز متأسف گشته و از آن اعراض نموده، چيزى بهتر از آن را مى جويند، تا بلكه با به دست آوردن آن عطش درونى خود را تسكين دهند، حال افراد مادى، در

دو حال (دارايى و ندارى) چني_ن اس__ت.

عذاب چيست؟ (247)

و اما قرآن كريم انسان را موجودى مركب از روحى جاودانى و بدنى مادى و متغير مى داند، انسان از نظر قرآن همواره با چنين وصفى قرار دارد، تا به سوى پروردگار خود برگردد، در آن موقع است كه خلود و جاودانگى آدمى شروع مى شود و ديگر دچار زوال و دگ_رگونگ_ى نمى گردد.

پس، از نعمت هاى دنيا بعضى مانند علم، تنها مايه سعادت روح آدمى است و بعضى مانند مال و فرزندى كه او را از ياد خدا باز ندارد، مايه سعادت روح و جسم او خواهد بود، آن هم چه سعادت بزرگى!

و همچنين بعضى از حوادث كه مايه محروميت و نقص جسم آدمى است، ولى براى روح جاودانه او سعادت است، مانند شهادت در راه خدا و انفاق مال و ساير امكانات در اين راه، كه اين نيز از سعادت آدمى است، همچون تحمل نوشيدن دواى تلخ است كه دقايق__ى آدمى را ناراح__ت مى كن__د ولى م__دت طولان__ى مزاج__ش را سال_م مى سازد.

(248) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

و اما آن چه كه خوش آيند جسم و مضر به روح آدمى است، مايه شقاوت آدمى و عذاب او است و قرآن كريم اين گونه اعمال را كه تنها لذت جسمانى دارد، متاعى قليل خوانده، كه نبايد به آن اعتنا كرد. و در اين باره فرموده است:

«لا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّ_ذينَ كَفَرُوا فِى الْبِلادِ، مَتاعٌ قَليلٌ ثُمَّ مَأْويهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْ_سَ الْمِه_ادُ!»

و همچنين هر چيزى كه مضر به روح و جسم، هر دو است، قرآن آن را نيز عذاب خوان_ده، هم چنان ك_ه خ_ود م_اديي_ن ه_م آن را ع_ذاب م_ى شم_ارن_د. ام__ا ق__رآن آن را

از جهت__ى و م__اديي_ن از نظ__رى ديگ__ر ع__ذاب م_ى دانن__د.

قرآن آن را از اين نظر عذاب مى داند كه مايه ناراحتى روح است و ماديين از اين نظر عذاب مى دانند كه مايه بدبختى و ناراحتى بدن است، نظير انواع عذاب هايى كه بر امت هاى گ_ذشت_ه ن_ازل ش_ده و قرآن در اين باره مى فرمايد:

«اَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعادٍ، اِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ،اَلَّتى لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُها فِى الْبِلادِ، وَ ثَمُودَ

عذاب چيست؟ (249)

الَّذي__نَ جابُوا الصَّخْ__رَ بِالْوادِ ، وَ فِرْعَوْنَ ذِى الاَْوْتادِ ، اَلَّذينَ طَغَوْا فِى الْبِلاد،فَاَكْثَروُا فيهَا الْفَسادَ، فَصَبَّ عَلَيْهِ_مْ رَبُّ__كَ سَ_وْطَ عَ__ذابٍ، اِنَّ رَبَّ_كَ لَبِالْمِ_رْصادِ» (6 تا 14 / فجر)

سعادت و شقاوت موجودات با شعور، بستگى به شعور و اراده آن ها دارد چون ما يك امرى را كه در نظر ديگران لذيذ است ولى ما لذت آن را احساس نمى كنيم، سعادت خ__ود نمى دانيم، هم چنان كه امرى را كه براى ديگران الم انگيز است ولى ما از آن احساس الم و ناراحت__ى نمى كني__م، شقاوت نمى شماري_م.

از همين جا روشن مى شود، روشى كه قرآن در مسأله سعادت و شقاوت طى كرده غير از آن روشى است كه ماديين پيش گرفته اند و انسان فرو رفته در ماديات هم اگر بخواهد زندگيش گوارا شود بايد از مكتبى پيروى كند كه سعادت حقيقى را سعادت بداند و شقاوت حقيقى را شقاوت بداند، چون قران آن چه واقعا سعادت است سعادت مى داند و آن چه به راستى شقاوت است شقاوت مى خواند.

(250) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

قرآن به پيروان خود تلقين مى كند كه دل، به غير خدا نبندند و به آنان اين باور را مى دهد كه تنها مالكى كه مالك حقيقى هر چيز است خدا است، هيچ چيزى جز

به وسيله خدا روى پاى خود نمى ايستد. (چنين كسى اگر دوا مى خورد دواى خدا را مى خورد و اگر غذا مى خورد غذاى او را مى خورد، براى دوا و غذا و هيچ چيز استقلال در ت_أثي_ر ق_ائ_ل نيست.) و نيز چنين كسى هيچ هدفى را جز براى او دنبال نمى كند.

و چنين انسانى در دنيا چيزى به جز سعادت براى خود نمى بيند، آن چه مى بيند يا سعادت روح و جسم او هر دو است و يا تنها سعادت روح او است و غير اين دو چيز را عذاب و دردسر مى داند، به خلاف انسان دل بسته به ماديات و هواى نفس كه چنين فردى چه بسا خيال كند آن اموال و ثروتى كه براى خود جمع آورى كرده مايه خير و سعادت او است، ولى به زودى بر خبط و گمراهى خود واقف مى شود و همان سع_ادت خي_ال_ى تب_دي_ل ب_ه شق_اوت يقين_ى م_ى ش_ود، چنان كه خ_داون_د فرموده:

عذاب چيست؟ (251)

«فَ_ذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتّى يُ_لاقُ_وا يَ__وْمَهُ_مُ الَّ_ذى يُوعَدوُنَ!» (83 / زخرف) ع__لاوه بر اين ك__ه در هي__چ جاى دني__ا و نزد هيچ يك از دنياپرست__ان مادى، نعمت__ى كه ل__ذت خالص باشد وجود ندارد، بلك__ه اگر از نعمت__ى لذتى مى برن__د همان ل__ذت توأم با غ__م و ان__دوه است، غ__م و اندوه__ى كه خوش__ى آن__ان را تي_ره و تار مى سازد.

از اين جا روشن مى شود كه درك و طرز تفكرى كه در انسان هاى موحد و مخصوصا در اهل قرآن است غير درك طرز فكرى است كه ديگران دارند، با اين كه هر دو طايفه از يك نوع هستند، يعنى هر دو انسانند، البته بين دو نقطه نهايى اين دو طرز تفكر مراتب بسيارى هست، كه صاحبان آن اهل ايمان هستند

اما طايفه ديگر به خاطر نرسيدن به كمال تربيت و تعليم الهى، كم و زياد و يا زيادتر گرفتار انحراف فكرى مى شوند.

اين بود آن چه ما مى توانستيم از كلام خداى تعالى درباره مسأله عذاب استفاده

(252) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

كنيم، ليكن در عين اين كه گفتيم كلمه عذاب در اصطلاح قرآن به معناى عذاب روحى تنها و يا روحى و جسمى است، چنان هم نيست كه از استعمال اين كلمه در مورد ناملايمات جسمانى فق__ط، امتناع بورزد و آن را ع__ذاب نداند، بلك__ه اين كلم__ه را در آن م_ورد ني_ز ب__ه ك_ار ب_رده، از آن جمل_ه، از اي__وب حكاي__ت ك__رده ك__ه گف__ت:

«اَنّ_ى مَسَّنِ_ىَ الشَّيْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ،» (41 / ص) و نيز فرموده:

«اِذْ اَنْجيكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذابِ...،» (6 / ابراهيم)

كه عذاب هاى فرعون به بنى اسرائيل را از طرف خدا امتحان و از طرف فرعون و فى نفسه عذاب خوانده و نفرموده آن چه از ناحيه فرعون به شما بنى اسرائيل رسيد ع__ذاب خ__دا بود. (1)

1- المي_زان، ج :3 ، ص: 3 .

عذاب چيست؟ (253)

انكار آن چه كه در دنيا مى گفتند خود را تكذيب كرده تمناى بازگشت به دنيا

(254) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

مى كنند، شايد كه اين بار عمل صالح كنند و به خاطر كوتاهى هائى كه در حق خداى سبحان نموده اند اظهار حسرت مى كنند.

ظلم يكى از شنيع ترين گناهان است، بلكه با كمى دقت و تحليل عقلى بايد گفت: زشتى و شناعت گناهان ديگر هم به مقدار ظلمى است كه در آن ها است و معناى ظلم عبارتست از خروج از عدالت و حد وسط و ظلم همان طورى كه از جهت اختلاف خصوصيات آن شخص مرتكب، مختلف و كم و زياد مى شود، همچنين نسبت به اختلاف اشخاصى كه ظلم برايشان مى شود و يا اراده ظلم بر آنان شده است، اختلاف و شدت و ضعف پيدا مى كند، به اين معنا كه هر چه موقعيت و شأن او عظيم تر باشد ظلم بر او شنيع تر و بزرگ تر خواهد بود و معلوم است كه ساحتى مقدس تر و منزلتى رفيع تر و عزيزتر از ساحت و منزلت پروردگار و آيات داله بر او نيست.

بنابراين آن كسى هم كه به چنين ساحت قدسى و يا به چيزى كه منسوب به اين ساحت است ظلم روا بدارد از هر ظالمى ظالم تر خواهد بود، اين نيز معلوم است كه چنين كسى ج__ز به خود ظلم نكرده و اين همان چي__زى است كه دقت عقل__ى آن را اقتض__ا دارد. خداى سبح__ان نيز با جمل_ه: «وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِبا اَوْ كَذَّبَ بِايتِه،»

شديدترين عذاب كدام است؟ (255)

همي_ن نظريه عقل__ى را تصدي__ق فرم__وده است.

بعضى از مفسرين خواسته اند قائلين به جواز شفاعت پيغمبر و معصومين از ذريه آن جناب

و يا اولياى كرام از امتش را نيز مشمول آيه قرار داده و آنان را هم مشرك بدانند و گفته اند: اين آيه علاوه بر بت پرستان منطبق بر معتقدين به شفاعت نيز هست!! و هر كس اين حضرات را درباره حاجتى از حوائج دنيا و آخرت خود شفيع درگاه خدا قرار دهد نيز مشرك است. و گويا از اين معنا غفلت ورزيده اند كه پروردگار متعال، خودش شفاعت را در صورتى كه به اذن او باشد در كلام مجيدش بدون تقييد به دنيا و آخرت اثبات كرده و فرموده است: «مَنْ ذَا الَّذى يَشْفَعُ عَنْدَهُ اِلاّ بِاِذْنِهِ،» (255 / بقره) علاوه بر اين كه فرموده: «وَلا يَمْلِكُ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دوُنِهِ الشَّفاعَةَ اِلاّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ!» (86 / زخرف)

و به طورى كه مى بينيد شفاعت را حق علمايى دانسته كه به حق شهادت مى دهند و

(256) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

قدر متيق__ن از اين گونه علم__اء انبي__ا عليه السلام هستند كه از جمل_ه آنان نب_ى محترم ما است.

در آيه: «لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ،» (143 / بقره) و آيه: «وَ تِلْكَ الاَْمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ وَ ما يَعْقِلُها اِلاَّ الْعالِمُونَ،» (43 / عنكبوت) علاوه بر انبيا و خاتم النبيين، شهدا و علماى ديگرى را در امت اسلام اثبات مى كند و معلوم است كه خداى تعالى جز حق اثبات نمى ف__رم_اي_د، پس در ام_ت اس_لام هم شه__داى به حق_ى هس_ت. و در خصوص اهل بيت پيغمبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

«اِنَّما يُري_دُ اللّهُ لِيُ_ذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرا!» (33 / احزاب) اين آيه بيان مى كند كه اهل بيت پيغمبر عليه السلام به تطهير خود پروردگار طهارت يافته اند، آيه: «اِنَّهُ لَقُرْآنٌ

كَريمٌ، فى كِتابٍ مَكْنُونٍ، لا يَمَسُّ_هُ اِلاَّ الْ_مُطَهَّروُنَ،» (77 و 78 و 79/ واقعه) ه_م بي_ان م_ى كن_د ك_ه ق_رآن را ج_ز «مُطَهَّرُون» (پ_اك_ان) نم_ى فهمن_د، در نتيج_ه اثب_ات مى شود ك_ه اهل بيت پيغمبر عليه السلام پاكان و علماى به قرآنى هستن_د ك_ه تبي_ان ه_ر چي_ز

شديدترين عذاب كدام است؟ (257)

اس_ت، همان ها در مسأل_ه شه_ادت ب_ه حقى كه در آن لغ_و و تأثيم راه نداشته باشد ق_در متيق__ن از اف__راد امتند.

پس نب_اي_د گفت: توسل به اين بزرگواران و آنان را در درگاه خدا شفيع قرار دادن ش____رك اس____ت!!! (1)

تمامى افراد را عذاب كند و حال آن كه مشيتش به عذاب افراد معينى تعلق مى گيرد و معلوم است كه مشيتش تعلق نمى گيرد مگر به عذاب كردن آن افرادى كه نعمتش را كفران كرده اند. پس باز عذاب او مستند به گنهكاران است نه مستند به خود او.

علاوه بر اين كه از آيات كريمه قرآن برمى آيد كه اصولاً عذاب همان فقدان رحمت

تفاوت عذاب و رحمت خدا در چيست؟ (259)

است، هم چنان كه نقمت عدم بذل نعمت است و اين نرسانيدن نعمت و رحمت جز در م__ورد افرادى كه به خاطر كف__ر و گناه استعداد رحم__ت و نعمت را از دست داده اند تحقق پي_دا نم_ى كن_د، پ_س در حقيق_ت سب_ب ع_ذاب، هم_ان نبودن سب_ب رحم_ت اس_ت!

جمله: «عَذابىآ اُصيبُ بِهِ مَنْ اَشآءُ وَ رَحْمَتى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْ ءٍ،» خصوصيت عذاب و عموميت رحمت را بيان م_ى كند. (1)

مگر ب__راى اين ك__ه بفهمان__د هم__ه عقاب ه__اى خدا سريع و فورى نيس__ت، چه اگر خداون__د همواره سريع العقاب مى بود و همه عقاب هايش فورى بود ديگر جمله: «وَ اِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحيمٌ،» در ذيل آيه معنا نداشت.

جمله مذكور معناى آيه را به اين برگشت مى دهد كه پروردگار تو بخشنده گناهان و

سريع نبودن برخى عقاب هاى الهى (261)

مهربان با بندگانش هست، وليكن اين طور هم نيست كه وقتى حكم عقاب را درباره بعضى از بندگانش به خاطر استحقاقى كه به جهت طغيان و سركشى دارند براند، عقابش سريع است و فورا محكوم را مى گيرد، چون بعد از حكم راندنش هيچ چيزى مانع از نفوذ حكمش نمى شود. (1)

ابهام و نامعلوميش باقى گذارده، حتى در دو اسم شريفى هم كه در آخر ذكر كرده يعنى اسم عليم و حكيم باز ابهام را رسانده، زيرا اين دو اسم دلالت دارند بر اين كه خدا درباره آنان بر مقتضاى حكمت و علمش رفتار مى كند، به خلاف دو اسم_ى ك_ه در ذي_ل آيه «وَ اخَروُنَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ،» (102 / توبه) آورده،

(264) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

چ__ون در آخ__ر آن ف__رم__وده: «عَسَ_ى اللّهُ اَنْ يَتُ_وبَ عَلَيْهِمْ وَ اللّ_هَ غَفُ_ورٌ رَحي_مٌ!» (1)

و ب_ا عن_اد و لج_اج، كف_ر خ_ود را تكمي_ل ك_ردن_د، «زِدْناهُمْ عَذابا» ع_ذاب_ى اختص_اص_ى در ب_راب_ر جل_وگي_ريش_ان از راه خ_دا ب_ه ايش_ان چشانديم فوق العذاب كه همان عذاب عموم__ى در ازاى مطل__ق ظلم و كفر باش__د و در اين ع_ذاب با بقيه مشركي_ن ش_ريكن_د.

«بِما كانُوا يُفْسِدُونَ،» اي_ن جمل_ه تعلي_ل زي_ادت_ى ع_ذاب اس_ت. زي_را افس_اد در زمي_ن و جل_وگي_رى از تشكي_ل مجتمعى ص_ال_ح، ام_رى اس_ت ك_ه پيش آم_دنش مستند به ايشان است زيرا اگر افساد و سد اينان نب__ود تشكيل چني__ن مجتمعى مترقب بود. (1)

1- المي_زان، ج :12 ، ص: 461 .

عذاب چه كسانى زيادتر مى شود؟ (267)

و آخ_رت دع_وتش_ان كن_د، ه_ر كس دع_وت آن رس_ول را بپذي_رد رستگ_ار گ_ردد و سع_ادتمن_د ش_ود و داخ_ل بهشت و در ج_وار پ_روردگ_ارش ق_رار گي_رد و ه_ر ك_س آن را رد كن_د و م_رتك_ب ج_رم شود در ضلالت و آتش قرار گيرد. در نتيج_ه مف_اد آي_ه اي_ن مى شود كه: ع_ذاب كف_ار به آتش بر وفق حكمت است و از نظر اراده الهى به هيچ وجه تغييرپذير نيست، چون اين نيز يكى از مصاديق قدر است. (1)

1- المي_زان، ج :19 ، ص: 144 .

(272) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

است كه خلاصى از آن نيست، حتى مرگى هم به دنبال ندارد، به خلاف عذاب هاى دنيوى كه هم در بعضى اوقات قابل جبران است و هم با مرگ پايان مى پذيرد، عذاب آخرت از تمامى جهات وجود، محيط به انسان است و دائمى و بى انتها است، نه چون عذاب هاى دنيا كه بالاخره تمام مى شود. (1)

صورت قبيح متألم مى شود. در صورتى كه اين صورت ها در نفس رسوخ نكره باشد و صورى ناسازگار با ذات نفس باشد، به زودى زايل مى گردد، براى اين كه عقل براى ناسازگارى دوام و اكثريت نمى بيند و فش__ار، زور و ناسازگ__ارى محكوم به زوال اس__ت. پس اگر ذات نف__س سعيده باشد، صورت ه__اى رذيله و زشت دي__ر يا زود از آن زاي__ل مى گردد و اگ__ر ذات نفس شقي__ه باشد، صورت هاى نيك__و و جميل كه در آن نق__ش بسته، به زودى زايل مى شود.

1- نفس شقيه متضاد نفس سعيده از آيه 123 سوره طه گرفته شده كه مى فرمايد: «فَمَنِ اتَّبَعَ هُداىَ فَلا يَضِلُّ وَ لا يَشْقى _ هركه هدايت مرا پيروى كند نه گمراه مى شود و نه تيره بخت!»

(276) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

و نفس خودش مى ماند و آن سعادت و شقاوت ذاتيش، پس اگر نفس مؤمن به خاطر گناهانى صورت هاى زشتى به خود گرفت سرانجام آن صورت ها ازبين مى رود، چون با ذات نفس سازگار نيست هم چنان كه نفس كافر كه ذاتا شقى است، اگر به خاطر تكرار كارهائى صالح صور حسنه اى به خود گرفت، آن صور بالاخره از نفس زايل مى شود، چون محيط نفس با آن سازگار نيست. و همه اين مطالب در آن صورت كه گفتيم: صورت ها رسوخ نكرده باشد، روشن است.

و اما در صورتى كه صورت هاى عارض بر نفس، در نفس رسوخ كرده باشد و در نتيجه صورت جديدى و نوعيت تازه اى به نفس داده باشد، مثلاً او را كه انسان بود و داراى صورت انسانى بود، بخيل كند، كه چنين انسانى يك نوع جديدى از انسانيت است.

و اين هم معلوم است كه اين نوع يعنى انسان، نوعى است مجرد در نفس

و موجود مجرد دائمى الوجود است، در نتيجه هر گناهى كه از او صادر شود، در صورتى كه نفس او سعيده باشد و با گناه سنخيت نداشته باشد و خلاصه عوامل خارجى گناه را به گردنش گذاشته باشند، در چنين صورتى وبال و عذاب آن گناهان را مى چشد و پاك

آيا عذاب قيامت جاودان است يا تمام شدنى است؟ (277)

مى شود و از عذاب نجات مى يابد و در صورتى كه نفس او شقى باشد و با گناه سنخيت داشته باشد در اين صورت هر چند كه هر چه از چنين نفسى سر مى زند به اذن خدا است وليكن از آن جا كه گناهان بدون قسر و فشار از او سر مى زند، چون نفس او نفسى گن_اه دوست اس_ت، ل_ذا چني_ن نفس_ى دائم_ا در ع_ذاب خ_واه_د م_اند. و مَثَل چنين انسانى كه دائما گرفتار و معذب به لوازم ملكات خويش است به وجهى مَثَل كسى است كه به مرض ماليخوليا و يا مرض كابوس دائمى مبتلاشده كه دائما صورت هائى هول انگيز و وحشت آور و زشت از قوه خياليه اش سر مى زند، چنين كس_ى هم_واره از آن صورت ه_ا ف_رار م_ى كن_د و ب_ا آن ها در جن_گ و ستي_ز و ب_الاخ___ره در ع_ذاب اس_ت، ب_ا اين كه خ__ود او اي_ن ص_ورت ها را درست م_ى كن_د.

مگر عذاب، غير آن چيزى است كه انسان قبل از ابتلاء بدان از آن مى گريزد؟ و بعد از آن كه بدان مبتلا شد، در جستجوى خلاصى از آن برمى آيد؟ و اين تعريف و مثال بر آن

(278) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

امور زشت و صورت هاى غير جميل كه انسان شقى در دار آخرتش با آن ها روبرو مى شود، صدق مى كند.

پ__س معل__وم ش__د

ك__ه ع__ذاب ج__اودان__ه و انقط__اع ن__اپذي__ر، از انس__ان شق__ى، خ__ود شقاوت و بدبختى ذاتى او است و كس_ى او را ب_دان مبت__لا نك__رده است.

عذاب خالد اثر و خاصيت آن صورت نوعيه شقاوت بارى است كه نفس انسان شقى به خود گرفته است، (و او را نوع مخصوصى از انسان ها كرده، همان طور كه گاو نمى توان__د روزى غير گاو ش__ود،) اين ن__وع انسان هم نمى تواند نوع ديگرى شود، چ__ون تص_ور و گفتگ_وى م_ا از چني_ن نفس_ى بع_د از آن اس__ت ك_ه نخس__ت ب_ه اختي_ار خ_ود گن_اه_ان_ى م_رتكب ش_د و سپس ب_ه دنب_ال آن گن_اه_ان اح_وال_ى پ_ى در پ_ى در نف_س او پديد آمد و ب_ه دنب_الش استع_داد ش__دي_دى در ذات نف__س پي__دا ش__د.

و همي_ن ش_دت ي_افت_ن استع_داد نف_س، علت_ى اس_ت ك_ه در تم_ام_ى ح_وادث ب_اعث

آيا عذاب قيامت جاودان است يا تمام شدنى است؟ (279)

مى شود ص_ورت_ى متناس_ب ب__ا سنخ آن استع__داد در نف__س پ__دي_د بياورد.

در نتيجه همان طور كه بعد از انسان شدن نان و گوشت و ميوه و عناصر و مواد ديگ_رى ك_ه انس_ان م_ركب از آن است، ديگ_ر صحي_ح نيست بپ_رسي_م چ_را اي_ن مركب شع_ور پي_دا كرده و چرا فكر دارد و چرا و چرا و صدها چراى ديگر، براى اين كه پاسخ به همه اين سئوالات يك كلمه است و آن اين است كه چون انسان شده اس__ت!

همچنين در م_ورد بحث م_ا، صحي_ح نيست بپ_رسي_م چ_را شق_اوت دست از يق_ه او ب_ر نم_ى دارد و دائما آثار شقاوت از آن سر مى زند؟ كه يكى از آن آثار، عذاب ج_اودان_ه است، چ_ون ج_واب هم_ه اين ها اي_ن است ك_ه چ_ون او ب_ه دست خ_ود و ب_ه اختي_ار خود، خود

را شقى ساخت، يعنى انسانى خاص كرد كه شقاوت، لازمه وجود او است! (1)

1- المي______زان، ج :1 ، ص: 622 .

(280) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ» به اين معنا است كه اگر كسى بعد از اين امتح__ان از حدى كه خداوند برايش معين نموده تجاوز كند براى اوست عذابى دردناك.

بعيد نيست اين كه فرمود خداوند شما را مى آزمايد تا بداند چه و چه كنايه باشد از اي__ن كه ب__ه زودى پيش__ام__دى را مقدر مى كند تا مردم تشخيص داده شوند كدام يك از آنان از عذاب ناديده خ__داون__د مى ترسند و كدام يك نمى ترسد، زيرا جهل در ساحت مقدس پ_روردگ_ار راه ن_دارد، ت_ا بخ_واه_د ب_ا پي_ش آوردن اي_ن صحنه ه_ا مطي_ع و ع_اص_ى را تشخي_ص ده___د و ب_ه اي_ن وسيل_ه جه_ل خ_ود را ب_ر ط___رف س___ازد. (1)

1- الميزان، ج :6 ، ص: 204 .

ترس از عذاب ناديده خداوند (283)

كلى لغو مى شود.

و مراد از اين كه نسبت نوميدى به ايشان داده، يا اين است كه واقعا نوميد هم هستند، چون حيات آخرت را منك_رند و كسى كه اصلاً اعتقادى به آن ن_دارد، قهرا از سع_ادت ابدى و رحمت جاودانى ن_وميد است و يا كنايه است از قضايى كه خدا درباره بهشت رانده كه هيچ كافرى داخل آن نشود. (1)

را خوب مى بين_د و ديگ_رى را ب_ه مشي_ت خ_ود ه_دايت فرم_وده و آن مؤمن است ك_ه عمل ص_الح را دوست م_ى دارد و انجام مى دهد و عمل زشت را زشت مى داند.

عذاب وارونه شدن فهم انسان كافر (287)

البته بايد دانست كه اين گمراه كردن خدا، ابتدايى نيست.

و كوتاه سخن اين كه: اختلاف كافر و مؤمن از نظر عاقبتشان به حسب وعده الهى كه اولى را به عذاب و دومى را به رحمت وعده داده به خاطر اختلافى است كه آن دو از نظر اضلال و هدايت اله_ى دارن_د و نش_انه اي_ن اختلاف آن است كه طرز ديد آن دو مختل_ف اس__ت، يك_ى زش_ت را زيبا مى بيند و ديگرى زشت را زشت و زيبا را زيب_ا م_ى بين_د. (1)

آن است.

در اين آي_ه ش_ريف_ه دلالت_ى است ب_ر اين ك__ه هي_چ ض_لالت_ى از سبي_ل خ__دا و ي_ا ب_ه عب_ارت ديگ_ر هي_چ معصيت__ى از مع_اص__ى منف_ك از نسي_ان روز حس_اب نيس_ت.

«وَ ما خَلَقْنَا السَّم_اءَ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً...،»

«ما آسمان ها و زمين و آن چه بين آن دو است به بازى نيافريديم و جز به حق خلق نكرديم.» (27 / ص )

بعد از آن كه كلام به ياد روز حساب منتهى شد، بر اصل ثبوت آن به دو حجت

فراموشى روز حساب و تبعات آن (289)

احتجاج نمود يكى احتجاج از طريق غايات است، چون اگر امرخلقت آسمان هاوزمين و آن چه بين آن دو است به سوى غايتى باقى و ثابت و غير مؤجل منتهى نشود، امرى ب_اط__ل خواه__د ب___ود.

«ذلِ_كَ ظَ_نُّ الَّذينَ كَفَ_روُا فَوَيْلٌ لِلَّذينَ كَفَروُا مِ___نَ النّارِ،» (27 / ص) يعنى اين كه خدا عالم را به باطل و بدون غايت خلق كرده باشد و روز حسابى كه در آن نتيجه امور معلوم مى شود، در كار نباشد، پندار و ظن كسانى است كه كافر شدند پس واى به حال ايشان از عذاب آتش! (1)

1- الميزان، ج :17 ، ص: 298 .

(290) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

معناى كنايى م_ورد نظ___ر آي_ه اس___ت.

و معناى آيه اين است كه وقتى قضاى حتمى رانده شده كه پيروان ابليس عذاب را بچشند، پس شما نيز عذاب را بچشيد، به خ__اط__ر اين كه ب__ه لقاى چنين روزى بى اعتنايى كرديد، آن قدر كه حتى آن را انكار نموديد و عمل صالحى انجام نداديد، كه

چه كسانى را خدا در آخرت فراموش خواهد كرد ؟ (291)

امروز پاداش نيكى بگيريد، چون م_ا ني_ز ام_روز ب_ه آن چه ب_راى شم_ا مه_م اس_ت يعن___ى ب__ه سع___ادت و نج_ات شم___ا ب_ى اعتن_ايي_م.

جمله: «فَذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ،» مى فهماند چشيدن عذاب كه شما را ب__دان م_أم_ور نم__ودي__م، چشي__دن ع__ذاب دائم__ى است و بى اعتن__اييتان به لق__اى امروز (آخرت) همان اعمال زشتى است كه مى كرديد!(1)

خيالى تافته جدا بافته بداند، بلكه رسيدن به كرامت الهى شرايطى دارد و آن وفاى به عهد و پيمان خدا و داشتن تقوا در دين خدا است، اگر اين شرائط تمام شد كرامت حاصل مى شود، يعنى آدمى مورد محبت و ولايت الهى قرار مى گيرد، ولايتى كه جز بندگان با تقواى خدا كسى به آن نمى رس_د و اث_ر آن نص_رت الهي_ه و حي_ات سعي_ده اى اس_ت ك_ه ب_اع_ث آب_ادى دني_ا و ص__لاح ب_اطن اه_ل دني_ا و رفع_ت درج_ات آخ_رتش__ان مى شود.

پ_س ك_رامت الهي_ه اي_ن اس_ت ن_ه اين كه خ_داى تع_ال_ى م_ردم_ى را ب_دون هي__چ

عذاب دردناك و نفى نظر و تكلم و تزكيه خدا ازيهود (293)

م_زيتى بر گردن همه بندگان خ_ود - چ_ه ص_ال_ح و چ_ه ط_ال_ح، س_وار نم_وده و اختي_ار ت_ام ب_ه آنان بدهد تا ه_ر رفتارى دلشان خواست با بندگان او بكنند، يك روز بگويند - هيچ امى و غير اس_رائيلى حق چون و چرا در كار ما اسرائيليان كه اهل كتابيم ندارد، روز ديگ_ر بگ_ويند: تنها اولياى خدا مائيم و نه هيچ كس ديگر و روزى ديگر بگويند: ما فرزندان خدا و دوستان اوئيم و با مطلق العنان گذاشتنشان به سوى افساد در زمين و هلاك ساخت__ن ح_رث و نسل هدايتش__ان كند. (1)

مى ورزيد و پاداش كسى كه چنين كند به جز خوارى در زندگى دنيا و اين كه روز قيامت به طرف بدترين عذاب برگردد چيس__ت ؟ و خدا از آن چه مى كني__د غافل نيست.» (85و86 / بقره) (1)

جهت است كه خاسر و زيانكارن_د، ب_راى اي__ن ك__ه س__رم_اي_ه سع___ادت خ_ود را ك_ه هم___ان ايم___ان اس_ت از دس_ت داده ان_د و در نتيج___ه مح___روم از ايم__ان و از ب_رك_ات_ى ك_ه در دني_ا و آخ_رت دارد ش_ده ان__د.

و چون اين كلمه عليه آنان حتمى شده كه ايمان نياورند، پس هيچ راهى به ايمان آوردن ندارند هر چند كه تمامى معجزات هم برايشان اقامه شود «حَتّى يَرَوُا الْعَذابَ الاَْليمَ _ تا آن كه عذاب اليم را ببينند،» (201 / شعراء) وقتى عذاب را ببينند البته ايمان مى آورند، ولى ايمان اضطرارى فايده اى ندارد.

و خداى سبحان در كلام مجيدش اين معنا را مكرر آورده كه بر اثر خسران وايمان نياوردن ايشان كلمه خدا عليه منكرين و مكذبين حتمى و محقق شده است، مثل آيه شريفه: «لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى اَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ،» (7 / يس) و آيه شريفه: «لِيُنْذِرَ مَنْ

مشمولين عذاب حتمى دوزخ (297)

كانَ حَيّا وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِرينَ،» (70/يس) و آياتى ديگر. (1)

اين است كه آن ها ف_اس_ق ش_دن_د و سپ_س ب_ر اين فسق و تباهى خ_ود لجاج__ت و اصرار كردند.

و يا براى اين است كه هم خودشان نافرمانى خدا را كردند و هم ديگران را به معصيت خدا واداشتند، به اين جهت، هم عذاب معصيت خود را دارند و هم عذاب معصيتى كه ديگ__ران به تحريك آنان مرتكب شدند. (1)

اُولئِ_كَ اَصْحابُ النّارِ خالِ_دي__نَ،» (10 / تغابن) و در اين معنا آيات ديگرى نيز هست. (1)

تحقق كلمه عذاب و آتش رهائى ناپذير (301)

همين است و جدا كردن عذابى كه خواركننده است از «عَذاب مُقيم،» شاهد آن است كه مراد از اول_ى، ع_ذاب دني_ا و م_راد از دومى عذاب آخرت است و در اين جمله ش_دي_دتري_ن ته_دي__د اس_____ت. (1)

لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّقينَ _ اگر خدا مرا هم هدايت كرده بود، از متقيان مى بودم.» در پاسخش مى گويند: «آرى آيات من برايت بيامد و تو به آيات من تكذيب كردى و از پذيرفتن آن تكبر نمودى و اصولاً از كافران بودى!»

و چون دستور مى رسد كه به آتش در آيند و بر كنار آتششان مى برند و سپس به آتش واردشان مى كنند آرزو مى كنند اى كاش به دنيا برمى گشتند تا در آن جا كار نيك كنند و سعادتمند شوند، «اَوْ تَقُولَ حينَ تَرَى الْعَذابَ لَوْ اَنَّ لى كَرَّةً!» (1)

1- المي_زان، ج :17 ، ص: 429 .

(306) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

اين صفت منافقين بر حسب ظاهر حالشان است، وگرنه واقعيت حالشان اين است ك__ه ملحق به يهودند، چون خداى تعالى در جاى ديگر فرموده:

«وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَ___اِنَّ__هُ مِنْهُ_____مْ!»

خداى تعالى براى آنان عذابى سخت تهيه ديده، به علت اين كه در عمل زشت خود مداوم___ت دارن___د.

«لَ_نْ تُ_غْنِ_ىَ عَنْهُ_مْ اَمْ_والُهُ_مْ وَ لا اَوْلادُهُ_مْ مِ_نَ اللّ_هِ شَيْئ_ا وَ اُولئِ_كَ اَصْ_حابُ ال_نّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ،» (116 / آل عمران) يعنى آن انگيزه اى كه وادارشان مى كرد چني_ن وضعى به خود بگيرند متاع زندگى دنيا است كه همان اموال و اولاد است، وليكن با در

(308) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

نظر داشت_ن ع__ذاب ج__اودانه اى كه دارند و خداى تعالى آن را برايشان معين فرموده و اي__ن ك__ه چ__ه ق__در احتي__اج ب__ه خ__لاص__ى از آن دارن__د، آن مت__اع دني____ا ب_ه هي_چ وج_ه نمى توان__د در خلاص__ى آنان مؤث__ر باش__د، پس تا دي__ر نش__ده به خ__دا ايم__ان بياورند و او را بپرستن_د. (1)

دنيا و آخرت و عذاب عظيم خواهدبود. (1)

كافر شدند كسانى كه گفتند محققا خداوند سومى اقانيم سه گانه است،»

(316) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

يعن_ى يك_ى از س_ه چي_زى ك_ه به ترتيب عب_ارتن_د از: 1 _ پ_در 2 _ پس_ر 3 _ روح، يعن_ى كلم_ه اللّه ب_ر ه_ر ي___ك از اي_ن س_ه چيز منطب__ق اس___ت.

در ابواب مختلف انجيل هازيادبه چشم مى خورداين كه: اب، اله است، ابن،اله است و روح،اله است.

در حقيقت عامه مسيحى ها معناى واقعى تثليث را در نظر ندارند و آن را جويده و بصورت چيز ديگرى در آورده اند و به ظاهر نسبت تثليث به خود مى دهند، وليكن علماى آن ها معناى واقعى تثليث را قائلند، آرى همه اين اختلافات و خونريزيها از دانشمندانشان مى ب_اشد، از كس_انى است ك_ه خداى سبح_ان در جن_ايتك_ارى و ظلم و ستم شان مى فرمايد: «اَنْ اَقيمُوا الدّينَ وَلا تَتَفَرَّقُوا فيهِ،» (13 / شورى) تا آن جا كه مى فرمايد: «وَ ما تَفَرَّقُوا اِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَ هُمُ الْعِلْمُ بَغْيا بَيْنَهُمْ،» (14 / شورى) بنابراين نمى توان در خصوص اين مسأله نسبت به عموم ملت مسيح حكم يك جا و كلى كرد، براى اين كه بين مردم عامى آن ها و علمايشان فرق است، همه شان داراى كفر حقيقى كه برگشتن آن به استضعاف نباشد نيستند و كفرى كه عبارت باشد از انكار توحيد و تكذيب آيات خدا، مخصوص است به علماى آن ها و مابقى مستضعف و عوامند و خداوند در بسيارى از آيات كسانى را كه كفر بورزند و آيات خداى را تكذيب كنند به خلود در آتش تهديد كرده، از آن جمله مى فرمايد: «وَ الَّ_ذي_نَ كَفَ_رُوا وَ كَ_ذَّبُ_وا بِ_آياتِن_ا اُولئِ__كَ اَصْح__ابُ النّ__ارِ هُ__مْ فيه__ا خالِ__دُونَ،» (39 / بق_ره) و همچنين آيات ديگر. (1)

1- المي_زان، ج :6 ، ص: 101 .

عذاب دردناك

علماى مشرك مسيحى (317)

(318)

حديث

است كه مقدارى از آن ضايع گشته و به صورت هيزم در آيد، چون اين مقدار، از هندسه و نقشه عمل بيرون است و اين هيزم شدن مقدارى از ابعاض چوب و دور ريختن آن در نقشه و قصد نجار داخل بوده و نجار نسبت به آن اراده اى داشته كه بايد آن را اراده ضرورى ناميد، پس اين نجار نسبت به اين الوار و تيرهايى كه در جلو خود گذاشته دو نوع غايت در نظر دارد، يكى غايت كمالى است و آن اين است كه اين چوب ها را به صورت دربى در آورد، دوم غايتى است تبعى و آن اين است كه مقدارى از اين چوب ها را درب بس__ازد و مقدارى را كه استع__داد درب ش__دن ندارد، ضايع كرده و دور بريزد.

خداى تعالى نيز مشيتش تعلق گرفت به اين كه در زمين موجودى خلق كند تمام عيار و كامل از هر جهت به نام انسان تا او را بندگى نموده و بدين وسيله مشمول رحمتش شود، وليكن اختلاف استعداداتى كه در زندگى دنيوى كسب مى شود و اختلافى كه در تأثيرات هست نمى گذارد تمامى افراد اين موجود (انسان) در مسير و مجراى حقيقى

جهنم،نتيجه و غايت آفرينش بسيارى از جن و انس (321)

خود قرار گرفته و راه نجات را طى كند، بلكه تنها افرادى در اين راه قرار مى گيرند كه اسباب و شرايط برايشان فراهم باشد، اين جاست كه غرض خداى تعالى هم مانند آن نجار به دو اعتبار متعدد مى شود و صحيح است بگوييم: براى خداى تعالى غايتى است در خلقت انسان - مثلاً - و آن اين است كه رحمتش شامل آنان گشته و همه را به

بهشت ببرد و غايت ديگرى است در خلقت اهل خسران و شقاوت و آن اين است كه ايشان را با اين كه براى بهشت خلق كرده به دوزخ ببرد، ولى غايت اولى غايتى است اصلى و غايت دوم غايتى است تبعى و ضرورى و در هر جا كه مى بينيم سعادت سعيد و شقاوت مستند به قضاى الهى شده بايد بدانيم كه آن دليل ناظر به نوع دوم از غايت است و معنايش اين است كه خداى تعالى از آن جايى كه مآل حال بندگان خود را مى داند و از اين كه چه كسى سعيد و چه كسى شقى است همين سعادت و شقاوت مورد اراده او هست، ليكن اراده تبعى نه اصلى.

(322) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«لَهُ__مْ قُلُ__وبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ اَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ ءَاذانٌ لا يَسْمَعُ__ونَ بِها.» (179 / اعراف)

اين قسمت از آيه شريفه اشاره است به اين كه دوزخيان كسانى هستند كه استعداد براى وقوع در مجراى رحمت الهى در آنان باطل گشته و ديگر در مسير وزش نفحات ربانى قرار نمى گيرند و از مشاهده آيات خدا تكانى نمى خورند، گويا چشم هايشان نمى بيند و از شنيدن مواعظ مردان حق متأثر نمى گردند تو گوئى گوش ندارند و حجت ها و بيناتى كه فطرتشان در دل هايشان تلقين مى كند سودى به حالشان ندارد و يا گوئى دل ندارند. پس اين نفهميدن و نديدن و نشنيدن دوزخيان از چيست؟ جواب اين است كه گر چه بطلان استعداد و فساد عمل دل ها و چشم ها و گوش هاى ايشان مستند به خداى تعالى است، الا اين كه خداى تعالى اين كار را به عنوان كيفر عمل هاى زشت ايشان

كرده، پس خود آنان سبب شدند كه با تغيير راه عبوديت نعمت خدا را تغيير

جهنم،نتيجه و غايت آفرينش بسيارى از جن و انس (323)

دادند، خداوند هم مهر بر دل هايشان نهاده و ديگر با اين دل ها آن چه را كه بايد بفهمند نمى فهمند و پرده بر چشم هايشان كشيده و ديگر با اين چشم ها آن چه را كه بايد ببينند نمى بينند و سنگينى را بر گوش هايشان مسلط كرده و ديگر با اين گوش ها آن چه را كه بايد بشنوند نمى شنوند و همه اين ها نشانه اين اس_ت ك_ه ايش_ان راه ب_ه دوزخ مى برند.

«اُولآئِكَ كَالاَْنْعمِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ!» (179 / اعراف)

اي__ن انس__ان ه__ا آن چ__ه را كه م__اي__ه امتياز انسان از ساير حيوانات است از دست داده اند و آن تميي_ز مي_ان خي_ر و ش_ر و ن_اف__ع و مض_ر در زن_دگ__ى سعي___د انس__ان، به وسيل_ه چشم و گ_وش و دل اس___ت.

و اما جمله: بلكه ايشان از چارپايان هم گمراه ترند، كه لازمه اش وجود يك نحوه ضلالتى در چارپايان است، دليلش اين است كه ضلالتى كه در چارپايان هست ضلالتى است نسبى و غير حقيقى، براى اين كه چارپايان به حسب قواى مركبه اى كه آن ها را وادار مى كند به اين كه همه همت خود را در خوردن و جهيدن صرف كنند، در تحصيل

(324) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

سعادت زندگى اى كه برايشان فراهم شده گمراه نيستند و در اين كه قدمى فراتر نمى گذارن__د هيچ مذمت__ى بر آن ه__ا نيست و گمراه خواندنش__ان به مقايس__ه با سعادت زندگ__ى انسان__ى است كه آن ه_ا مجه__ز ب__ه وسائ__ل تحصي__ل آن نيستن__د.

به خلاف كر و كورهاى از افراد انسان كه با مجهز بودن به وسائل تحصيل سعادت انسانى و با داشتن چشم و گوش

و دلى كه راهنماى آن سعادت است با اين حال آن وسائل را اعمال نكرده و چشم و گوش و دل خ__ود را نظير چش__م و گوش و دل حيوانات ضايع و معط_ل گذارده اند مانند حيوان__ات تنها در تمت__ع از لذائذ شكم و شهوت استعم__ال كرده اند به همين دلي__ل اين گونه م__ردم از چارپاي__ان گمراه ترن__د و برخ_لاف چ_ارپ_اي_ان استحقاق م_ذمت را دارند.

... و غفلت ريشه هر ضلالت و باطلى است. (1)

1- الميزان، ج :8 ، ص: 437 .

جهنم،نتيجه و غايت آفرينش بسيارى از جن و انس (325)

به نفع آنان است بگويد و از آن چه كه به ضرر ايشان است دم فرو بندد و افشاء نكند و چه اين كه در حيات دينى باشد مثل اين كه به ستمكاران اجازه دهد تا به نوعى كه دلخواه ايشان است در اداره امور مجتمع دينى مداخله كنند و ولايت امور عامه را به دست گيرند و چه اين كه ايشان را دوست بدارد و دوستيش منجر به مخالطت و آميزش با آن شود و در نتيج__ه در شؤون حيات__ى جامعه و يا ف__ردى از افراد اثر سوء بگذارد.

و كوتاه سخن ، «رُكُون» به اين معنا است كه در امر دين و يا حيات دينى طورى به ستمكاران نزديك شود كه نزديكيش توأم با نوعى اعتماد و اتكاء باشد و دين و خدا و يا حيات دينى را از استقلال در تأثير انداخته و از آن پاكى و خلوص اصليش ساقط كند و معلوم است كه نتيجه اين عمل اين است كه راه حق ازطريق باطل سلوك شود و يا حق با احياى باطل احياء گشته و بالاخره به خاطر احيائش كشته شود.

خداى تعالى در خطابى كه در اين آيه دارد، جمع كرده ميان رسول خدا صلى الله عليه و آله و

(328) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

مؤمنين از امتش و شؤونى كه هم مربوط به آن جناب و هم به امت اوست، همان معارف دينى و اخلاق و سنت هاى اسلامى است از جهت تبليغ و حفظ و اجراء و تطبيق حيات اجتماعى بر آن و همچني__ن عبارت است از ولايت امور مجتمع اسلامى و شناخته شدن اف_راد به عنوان يك ف_رد مسلمان، در صورت_ى ك_ه ب_ه آن سنت ه_ا عم_ل

كن_د. بنابراي__ن، نه پيغمبر مى تواند در اين ام__ور به ستمك__اران «رك__ون» كن__د و نه امت او.

به علاوه، كاملاً روشن است كه اين دو آيه مورد بحث به منزله نتيجه اى است كه از داستان هاى ملت هاى ستمكارى استنتاج شده كه خداوند به جرم ستم هايشان آن ها را ه___لاك نم__وده اس_ت.

ظلم آن ملت ها تنها شرك ورزيدن و بت پرستيشان نبود، بلكه از جمله كارهاى نكوهيده آن ها كه خداوند از آن نكوهش كرده پيروى از ستمك_اران ب_وده، ك_ه نتيجه اش فساد در زمين بعد از اصلاح آن مى شد و آن فساد عبارت بود از رسميت دادن به سنت هاى ظالمان_ه كه واليان جور باب كرده بودند و مردم هم از آن ها پيروى مى كردند.

جهنم،كيفرتمايل به ظالمين درامردين ومجتمع اسلامى (329)

«فَتَمَسَّكُمُ النّارُ» عاقبت «رُكُون،» تماس با آتش است!

نكت__ه جالبى كه در اين جمل__ه اس__ت اين اس__ت كه عاقب__ت «ركون» به ظل__م، ظالم را تم__اس ب__ا آت__ش و خود ظل__م را آت__ش ق__رار داده اس__ت. و اين هم__ان فرق مي__ان نزديك ش_دن به ظل__م و تلب__س به ظل__م اس___ت.

«وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ اَوْلِيآء،» يعنى آتش شما را مس مى كند در حالى كه در آن آتش غير از خدا هيچ ياورى نداشته باشيد، چه اين واقعه در قيامت واقع مى شود كه انس__ان تمامى اولي__اء و ياوران_ى كه در دنيا ياورش م_ى پن_داش_ت از دس_ت م_ى ده_د.

از بحث هاي__ى ك__ه تاكن__ون پي__رام__ون آي__ه كردي__م چن_د چي_ز به دس__ت آم__د:

1 _ نهى در آيه شريفه «رُكُون» به اهل ظلم است در امر دين و يا حيات دينى، از قبيل سكوت كردن در بيان حقايق دينى و امورى كه موجب ضرر جامعه دينى مى شود و ترك هر عمل ديگرى كه خوش

آيند ظالمان نيست و يا مثل اين كه ظالم كارهايى كند كه براى جامعه دينى ضرر دارد و مسلمان ها آن را ببينند و سكوت كنند و حقايق دينى را

(330) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

برايش بازگو نكنند و يا امورى را ترك كند كه با تركش لطم_ه ب_ه اجتماع مسلمين بزند.

و مسلمين سكوت كنند، او زمام جامعه دينى را در دست بگيرد و عهده دار مصالح عمومى جامعه بشود و با نداشتن صلاحيت، امور دينى را اجراء كند و ايشان سكوت كنن_د و نظي_ر اين ها.

2 _ ركونى كه در آيه از آن نهى شده، اخص است از معناى ولايتى كه در آيات بسيار ديگرى از آن نهى شده، زيرا ولايت به معناى نزديك شدن به نحوى است كه مسلمين را در دين و اخلاقشان در معرض تأثر قرار دهد و در نتيجه دين و اخلاقشان كه از بين رفته و سنت هاى ظالمانه اى كه در جامعه دشمنان دين رايج شده در ميان مسلمين رواج يابد، به خلاف ركون كه به معناى بنا نهادن دين و يا حيات دينى است بر اس_اس ظل__م ظالمي__ن و اين معن__ا از نظ__ر مورد اخ__ص از ولاي__ت است، ب__راى اين كه ه__ر ج__ا ك__ه رك__ون ب__ه ظالمى پي__دا شود ولاي__ت ظالم هم شده ولى هر ج__ا كه ولاي__ت ورزي__دن ب__ه ظ_ال_م ي_اف_ت ش__د چن__ان نيس__ت ك__ه رك__ون ه__م باش__د.

جهنم،كيفرتمايل به ظالمين درامردين ومجتمع اسلامى (331)

3 _ آيه شريفه نهى مى كند از ركون به ستمكاران در ستم هايشان، به اين معنا كه مسلمان__ان، دين ح__ق خ__ود و حيات دين__ى خود را مبن__ى بر ظلم__ى از ظلم ه__اى آنان كنند و يا در گفتار و ك__ردار حق خ__ود، جانب ظل_م

و باط_ل ايشان را رعايت كنند.

و خلاصه وقتى بتوانند حقى را احياء كنند كه باطلى را هم احياء بكنند و برگشت اين عم__ل همان طور كه قبلاً هم گفتي__م به اين اس__ت كه احي__اء يك حق با از بين رفتن يك حق ديگر صورت گيرد.

و اما مي__ل كردن به ظلم__ى از ظلم ه__اى آنان و راه دادن آن ظلم را در دي__ن و اجراى آن در مجتم__ع اسلام__ى و ي__ا در محي__ط زندگ__ى شخص__ى، رك__ون به ظالمي__ن نيس__ت، بلك__ه مباشرت در ظل__م و وارد ش__دن در زم__ره ظالمي__ن است. (1)

1- المي_زان، ج :11 ، ص: 67 .

(332) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

اختلاف به سوى حق رهنم__ون شد و خدا هر كه را بخواه__د به سوى ص__راط مستقي_م هدايت مى كند!» (213 / بقره)

خداى سبحان اختلاف واقع در دين را ناشى از بغى و حسادت و طغيان دانسته است. و جمله: «اِلاَّ الَّذينَ اُوتُوهُ...» دلالت دارد بر اين كه مراد از اين جمله اشاره به اصل ظهور اختلافات دينى است، نه اين كه هر تك تك اشخاصى كه از صراط مستقيم منحرف شده و يا به دينى غير دين خدا متدين گشته، اهل طغيان و بغى است، خلاصه منظور معرفى ريشه و سر منشأ اختلافات دينى است، درست است كه تك تك منحرفين هم از صراط مستقيم منحرفند، وليكن ريشه گمراهى اين افراد باز همان علماى دينى هستند، كه از در بغى و طغيان اختلاف به راه انداختند و باعث شدند مردم از دين صحيح و الهى محروم شوند.

و خداى سبحان اهل بغى و طغيان را معذور نمى داند، ولى كسانى را كه امر بر آنان مشتب_ه ش_ده و راه درست_ى ب_ه س_وى دي_ن درس_ت نجست_ه ان_د، مع_ذور م_ى داند. و نيز درباره كسانى كه قدرت تحقيق نداشته و به خاطر اختلافى كه علماى دين در دي_ن ان_داختن_د ام_ر بر آنان مشتبه شده، مى فرمايد:

(334) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«اِلاَّ الْمُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّسآءِ وَ الْوِلْدانِ لايَسْتَطيعُونَ حيلَةً وَ لا يَهْتَدوُنَ سَبيلاً، فَاُولآئِكَ عَسَ_ى اللّ_هُ اَنْ يَعْفُ_وَ عَنْهُ__مْ وَ ك__انَ اللّ_هُ عَفُوّا غَفُورا.» (98و99 / نساء)

خ__داى تعال__ى بغ__ى را مخص__وص علم__ا كرده، كه آي__ات الهي__ه بر ايش__ان روشن ب_وده م__ع ذلك زي__ر ب__ار نرفته ان__د، درب__اره آن__ان در ج__اى ديگ__ر فرموده:

«وَ الَّذينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا اُولئِكَ اَصْحابُ النّارِ هُمْ

فيها خالِ__دُونَ!» (39 / بقره)

و آيات در اين باره بسيار زياد است، كه در تمامى آن ها بعد از كلمه كفر تكذيب را هم اضافه كرد، تا اهل دوزخ را منحصر در كسانى كند كه با داشتن علم، خدا و آياتش را انكار كردند و سخن كوتاه آن كه مراد از آيه شريفه اين است كه اين اختلاف يعنى

اختلاف افكنان در دين در جهنم ابدى (335)

اختلاف در دين به دست علماى دين در مردم مى افتد. (1)

است كه ب__ه آي__ات مبي_ن خ___دا ورزي__دن__د، آياتى كه حقيق__ت امر را بر ايش__ان بي__ان ك__رد.

و اين ك__ه فرم__ود: «اوُلئِ__كَ الَّذينَ حَبِطَ__تْ اَعْمالُهُ__مْ فِى الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِري__نَ،» دو نكت__ه را افاده مى كن__د: اول اين ك__ه: اگر انسان كسى را به جرم اين كه ام__ر به مع__روف و نه__ى از منك__ر مى كن__د به قتل برساند اعمال نيك__ش همه

دلايل جهنمى شدن اهل كتاب (337)

حب_ط و بى اج_ر مى شود. دوم اين ك_ه: در روز قيام_ت مشم_ول شفاع_ت نمى گ__ردد. (1)

كه حاشا بر رسول صلى الله عليه و آله كه به پروردگار خود و يا به مردم خيانت كند، چون خيانت به مردم هم خيانت به خدا است، با اين كه هر خيانتكارى با خيانتش پروردگارش را ديدار مى كند و آن گاه آن چه كرده است بدون كم و كاست تحويل مى گيرد.

خداى سبحان بعد از تقسيم مردم به اين دو قسم مى فرمايد: هر يك از اين دو طايفه درجاتى مختلف دارند، آن ها كه تابع رضوان خدايند، همه با هم مساوى نيستند، آن ها هم كه تابع سخط خدايند همه در يك درجه نيستند و خدا بصير به اعمال است و مى داند هر كسى در چه درجه اى از پيروى سخط و يا رضاى او است، پس خيال نكنيد كه خير اندك و يا شر مختصر از قلم او مى افتد و به خاطر اين خيال باطل در اين جور خير و

جهنم، سزاى خيانت به خدا و خلق (339)

ش__ره__ا مس_امحه كنيد. (1)

ص: 88 .

(340) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

منظور از حدود خدا در اين جا احكام ارث و فرائض و سهام معين شده است كه خداى تعالى در اين دو آيه با ذكر ثواب بر اطاعت خدا و رسول در رعايت آن حدود و تهديد به عذاب خالد و خوار كننده در برابر نافرمانى خدا و تجاوز از آن حدود امر آن را بزرگ داشته است. (1)

1- المي____زان، ج :5 ، ص: 232 .

(342) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

را كه تقوى پيشه كرده اند از آن رهايى مى بخشيم و ستمگران را به زانو درآورده در آن واگذاريم!» (71 و 72 / مريم)

معناى اين دو آيه چنين است كه: هيچ يك از شما (متقيان و ظالمان) نيست مگر آن كه به زودى در لبه و پرتگاه آتش قرار مى گيريد و اين قرار دادن شما در پرتگاه آتش واجبى حتمى بر پروردگارت شده، آن گاه كسانى را كه تقوى داشته اند نجات داده، ظالم__ان را در آن باقى مى گذاري__م، به خاط__ر اي_ن ك_ه ظل_م ك_ردن_د و ايش_ان هم چنان به زانو در آم_ده، ب_اقى مى مانند.

جمل__ه «وَ اِنْ مِنْكُ__مْ اِلاّ وارِدُه__ا،» به بي__ش از قص__د و حض__ور و اش__راف دلالت ندارد ك__ه اين با جمل__ه «ثُ__مَّ نُنَجِّ__ى الَّذينَ اتَّقُوْا وَ نَذَرُ الظّالِمينَ فيها جِثِيّا،» كه دلالت بر دخول تمام مردم يا ستمكاران در جهنم دارد،منافات ندارد.

آيا همه وارد آتش مى شوند؟ (345)

«كانَ عَلى رَبِّكَ حَتْما مَقْضِيّا،» اين ورود يا حكمى كه كرديم بر خداى تعالى واجب و حتم__ى است و اين وج__وب به فرمان خود خدا بوده، خودش عليه خود حكم رانده، چ__ون حاكم___ى كه بر او حكم ب_ران_د وج_ود ن_دارد.

«ثُمَّ نُنَجِّى الَّذينَ اتَّقُوْا وَ نَذَرُ الظّالِمينَ فيها جِثِيّا!»

اي_ن جمل_ه دلالت م_ى كن_د ب_ر اين كه ظالم_ان داخ_ل آتشن_د، آن گاه در هم_ان ج_ا ايش_ان را ب_اق_ى م_ى گ_ذارن_د و متقي_ن را نج_ات م_ى دهن_د و عب_ارت نج_ات دادن متقي__ن دلالت ندارد ب_ر اين كه آنان نيز با ظالمان داخل آتش ب_اشن_د، چ_ون گفتي_م نج_ات دادن بدون داخل بودن نيز متحق_ق م_ى ش_ود مث_ل اين كه در شرف دخول باشند.

اين را هم بايد دانست كه ظاهر بعضى روايات اين است كه ورود به آتش به معناى عبور از

آن است، در نتيجه روايات مذكور با رواياتى كه درباره صراط وارد شده منطبق مى شود، چون در روايات صراط آمده كه صراط پلى است كه روى آتش كشيده

(346) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

شده، مردم همه مأمورمى شوند ازآن عبوركنند، چه نيكان و چه فجار، الا اين كه نيكان از آن عبورمى كنند و فجار درآتش مى افتند. ازصدوق در اعتقاداتش آمده كه آيه موردبحث را بر همان صراط حمل كرده است. (1)

خويش را مايه هلاكت

(348) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

دائمى خ__ود مى كند، مگر كسانى كه ايمان آورده و عم__ل صال__ح مى كنن__د، كه در جنات از عزت و احترام برخوردارند.

و اين هلع كه انسان مجبول بر آن است - و خود از فروع حب ذات است - به خودى خود از رذائل اخلاقى نيست. مثل هر صفت نفسانى اگر در حد اعتدال نگاه داشته شود فضيل__ت است و اگر به ط_رف افراط و يا تفريط منحرف گردد، رذيله و مذموم مى شود.

هر انسانى در همان آغاز تولدش و در عهد كودكى و قبل از رشد و بلوغش مجهز به حرص شديد هست و اين حرص شديد بر خير صفتى است كمالى كه اگر نبود به دنبال كمال و جلب خير و دفع شر از خود برنمى آمد، هم چنان كه قرآن كريم فرموده: «وَ اِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْ__رِ لَشَديدٌ!» (8 / عاديات)

و چون به حد بلوغ و رشد رسيد به دستگاهى ديگر مجهز مى شود و آن عبارت است از عقل كه با آن حقائق امور را آن طور كه هست درك مى كند، اعتقاد حق و عمل خير را

عامل باطنى براى جهنمى شدن انسان (349)

تشخيص مى دهد، آن وقت است كه حرص شديد در ايام كودكيش كه او را در هنگام برخورد با شر به جزع در مى آورد و در هنگام رسيدن به خير از بذل خير جلوگيرش مى شد، مبدل به حرصى ديگر مى شود و آن حرص شديد به خير واقعى و فزع شديد از شر اخروى است و با در نظر گرفتن اين كه خير واقعى عبارت است از مسابقه به سوى مغفرت پروردگار و شر واقعى عبارت است

از نافرمانى خداى تعالى، در نتيجه چنين كسى از كار خير سير نمى شود و پيرامون گناه نمى گردد و اما نسبت به شر و خير دنيوى حرصى نمى ورزد و از حدودى كه خداى تعالى برايش معين كرده تجاوز نمى كند، در هنگام برخورد با گناه حرص خود را با فضيلت صبر كنترل مى كند و نيز در برابر اطاعت پروردگار حرص خود به جمع مال و اشتغال به دنيا را با فضيلت صبر كنترل مى كند و همچنين هنگام برخورد با مصيبت، جزع خود را با فضيلت صبر ضبط مى كند و همين حرص به منافع واقعى براى چنين انسانى صفت كمال مى شود.

(350) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

و اما اگر انسان از آن چه عقلش درك مى كند و فطرتش به آن اعتراف مى نمايد روى بگرداند و هم چنان مانند دوران طفوليتش پاى بند هواى نفس خود باشد و همواره آن را پيروى نموده مشتاق باطل و متجاوز از حق باشد و حرصش بر خير دنيوى كنترل نداشت__ه باشد، خداى تعال__ى نعمتش را مب__دل به نقمت نموده، آن صفت غريزيش را كه بر آن غري__زه خلقش ك__رده بود و آن را وسيل__ه سعادت دني__ا و آخرتش ق__رار داده ب__ود، از او م__ى گي_رد و مب_دل م_ى كن_د ب_ه وسيل_ه شق_اوت و ه_لاكتش ت_ا او را ب_ه اع_راض از ح_ق و جم___ع م_ال دني_ا و گنجين_ه ك_ردن آن واب__دارد و اي_ن معن_ا هم__ان است ك_ه در آي_ات متع__رض آن ش_ده اس_ت.

«اِلاَّ الْمُصَلّينَ...،» اين استثناء از انسان هَلوع است.

مگر نمازگزاران،

ك__ه ب__ر اي___ن ك__ار خ____ود مداوم__ت دارن___د،

عامل باطنى براى جهنمى شدن انسان (351)

و ح__رص خ__ود را در راه بن__دگ__ى خ____دا ب__ه

ك__ار مى برن___د،

و كسانى كه در اموالشان حقى معلوم است، براى سائل و محروم

و كس_ان_ى ك____ه روز ج______زا را هم____واره تصدي___ق مى كنن___د،

و كسان___ى ك___ه از ع___ذاب پروردگارش___ان نگ___ران هستن___د،

چ__ون هي__چ ك__س از ع__ذاب پ__روردگ__ارش ايم___ن نيس___ت،

و كس__ان___ى ك___ه ش_ه_____وت خ______ود را حف_____ظ م__ى كنن____د،

مگر در مورد همسران و كنيزان خود كه به خاطر به كار بردن نيروى شهوت در آن موارد ملامت نمى شوند،

پ__س اگر كسى براى اطفاى شه__وت به دنبال غي__ر آن چه ياد شد باشد چنين كسانى تج__اوزگ__رن__د،

و كسانى ك___ه امانت ها و پيم___ان خود را محت___رم مى شمارن_د،

(352) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

و كس__ان_ى ك__ه پ__اى شه__ادت ه__اى خود مى ايستند،

و كس___ان__ى ك__ه ب__ر نم__از خ___ود مح_افظ_ت دارن_د،

چنين كسانند كه در باغ هاى بهشت م__ورد احترامن_د! (1)

است كه خداوند به ابليس ملعون در جواب او كه گفته ب__ود: «فَبِعِزَّتِكَ لاَُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَعينَ اِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصينَ،» (82 و 83 / ص) داده اس__ت و فرم__وده: «قالَ فَ_الْحَ_قُّ وَ الْحَ_قَّ اَقُ_ولُ ، لاََمْ_لاََنَّ جَهَنَّ_مَ مِنْ_كَ وَ مِمَّ_نْ تَبِ_عَكَ مِنْهُ_مْ اَجْمَ_عي__نَ!»

منظ__ور از جمل__ه: «اِلاّ مَ_نْ رَحِ_مَ،» اي_ن اس__ت ك_ه: الا كس__ى كه خداوند او را هدايت كرده باشد.

(354) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

اشاره: «وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ،» اشاره به رحمت است و معنايش اينست كه خلايق براى رسي_دن ب_ه رحم_ت خل___ق ش_ده ان_د، ت_ا ب___دان وسيل_ه ب_ه سع_ادت خ_ود ن_اي_ل آيند.

در معانى الاخبار به سند خوداز ابى بصير روايت كرده كه گفت: من از امام صادق عليه السلام از فرم__ايش خداى تعال__ى كه فرم__وده: «وَ ما خَلَقْ__تُ الْجِ__نَّ وَالاِْنْسَ اِلاّ لِيَعْبُدُونِ،» (56 / ذاريات) سؤال كردم، حضرت فرمود: ايشان را آفريد تا به عبادت مأمورشان كند. آن گاه مى گويد: از اين فرمايش خدا كه مى فرمايد: «وَ لا يَ_زالُونَ مُخْتَلِفينَ،اِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ،» سؤال كردم فرمود: ايشان را آفريد تا كارهايى انجام دهند كه مستوجب رحمت باشند و خداوند رحمتشان كند.

و در تفسير قمى از ابى الجارود از امام باقر عليه السلام آمده كه فرمود: «وَ لا يَ_زالُونَ مُخْتَلِفينَ، اِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ،» مقصودش آل محمد و اتباع ايشان است، خداوند مى فرمايد:

وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لاََمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنّاسِ اَجْمَعينَ (355)

«وَ لِذلِ__كَ خَلَقَهُ__مْ» يعنى اهل رحم__ت در دين خدا اختلاف نمى كنند. (1)

ص: 86 و 93 .

(356) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

عليه خود براى خدا دليلى روشن پديد آريد؟ منافقان در طبقه زيرين جهنمند و هرگز برايشان ياورى نخواهى يافت.» (144و145 / نساء)

اي___ن آي___ه ش_ريف___ه م_ؤمني___ن را نه_ى م_ى كن_د از اي__ن ك__ه ب_ه ولاي___ت كف___ار و س_رپ___رست___ى آن ه__ا بپيون_دن_د و ولاي___ت م_ؤمني___ن را ت___رك كنن____د.

آيه دوم تهديد شديدى است از ناحيه خداى تعالى كه متوجه منافقين شده است. خداى تعالى ترك ولايت مؤمنين و قبول ولايت كفار را نفاق دانسته و مؤمنين را از وقوع در آن بر حذر مى دارد كه اگر چنين كنند خداى تعالى گمراهشان خواهد كرد و خدعه و نيرنگ در كارشان خواهد نمود و در زندگى دنيا گرفتار ذبذبه و سرگردانشان ساخته و در آخ__رت بين آنان و كفار در يك جا يعن__ى در جهنم جم__ع خواهد ك__رد و در گودتري__ن درك هاى آتش سكنايش__ان خواهد داد و رابطه بين آنان و هر نصير و ياورى را ك__ه بتوان__د ياريشان كن__د و هر شفيع__ى را كه بتوان__د شفاعتشان كن__د قط_ع خ_واهد ك_رد. (1)

1- الميزان، ج :5 ، ص: 192 .

منافقين در درك اسفل آتش (357)

و هم در آخرت در

(358) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

فتنه و هلاكت اب_دى قرار دارن_د.

ممكن هم هست ازجمله:«وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحيطَةٌ بِالْكفِرينَ،»استفاده كردكه جَهَنَّم فعلاً نيز محيط به كفاراست، نه در آينده و آيات داله بر تجسم اعمال هم اين معنا را مى رساند.(1)

ح_الت خود مى ماند و مانند ساير اعضاى دچار دگرگونى نمى شود.

و جمل__ه: «مادامَ__تِ السَّم__واتُ وَ الاَْرْضُ» يك ن__وع تقييدى است كه تأكي__د خلود را مى رسان__د و معناي_ش اين است كه ايش__ان در آن جاويدن__د تا زمان__ى كه آسمان ها و زمين وجود دارد.

ليكن در اين جا اشكالى پيش مى آيد و آن اينست كه آيات قرآنى تصريح دارد بر اين كه آسمان و زمين تا ابد باقى نيستند و اين با خلود در آتش و بهشت كه آن نيز مورد

خلود و ابدى بودن در دوزخ (361)

نص و تصريح آيات قرآنى است سازگارى ندارد.

از دو جهت در آيه موردبحث اشكال مى شود:

يك__ى اين كه خلود دائمى در بهشت و دوزخ را محدودكرده به دوام آسمان ها و زمين با اين ك__ه آس_م_ان ه_ا و زمي__ن دائم_ى نيستن_د.

دوم اين كه خالد را كه ابتداى خلودش از روز قيامت شروع مى شود و از آن روز دوزخى به طور دائم در دوزخ و بهشتى به طور دائم در بهشت به سر مى برند به چيزى تحديد كرده كه ابتداى قيامت آخرين امد وجود آن است و آن آسمان و زمين است كه ابت_داى قيام__ت آخري__ن امد وج__ود آن ها است.

پاسخى كه ماده اشكال را از بين ببرد اين است كه خداى تعالى در كلام خود آسمان ها و زمينى براى قيامت معرفى مى كند كه غير آسمان ها و زمين دنيا است و مى فرماي__د: «يَوْمَ تُبَدَّلُ الاَْرْضُ غَيْ___رَ الاَْرْضِ وَ السَّمواتُ وَ بَرَزُوا لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ!»

(362) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

(48 / ابراهيم) و از اهل بهشت حكايت مى كند كه مى گويند: «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ اَوْرَثَنَا الاَْرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ!» (74 / زمر) و در مقام

وعده به م_ؤمنين و توصيف ايشان مى فرمايد: «لَهُمْ عُقْبَى الدّارِ!» (22 / رعد)

پس معلوم مى شود براى آخرت نيز آسمان ها و زمينى است، هم چنان كه در آن بهشت ودوزخى و براى هر يك سكنه و اهلى است، كه خدا همه آن ها را به اين وصف توصيف ك_رده ك_ه ن_زد اوين_د و ف_رم_وده: «ما عِنْ_دَكُ_مْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللّهِ باقٍ!» (96 / نحل) و به حك__م اين آي__ه آسم__ان و زمي_ن آخرت از بين نمى رود.

واگر در آيه مورد بحث بقاى بهشت و دوزخ و اهل آن دو را به مدت بقاى آسمان و زمين محدودكرده از اين جهت است كه معناى اين دو اسم از حيث آسمان و زمين بودن هي__چ وقت از بين نمى رود، آن كه از بين مى رود يك نوع آسمان و زمين است و آن آسمان و زمي__ن دنيايى است كه اين نظ__ام مشه__ود را دارد و اما آسمان ها و زمينى

خلود و ابدى بودن در دوزخ (363)

ك_ه مث___لاً بهش___ت در آن ه__ا اس__ت و ب_ه ن_ور پ_روردگ_ار روش_ن م_ى ش_ود ب_ه هي_چ وج_ه از بي_ن نم_ى رود و خ_لاص_ه جه_ان هم_واره آسم_ان ه_ا و زمين_ى دارد. چي_زى كه هست در آخرت نظ_ام دني_ائيش را از دست مى دهد. (1)

و حديث

باشد كه دو تا از گناهان كبيره است و همچنين براى كسى كه مرتكب رباخوارى شده باشد، كه قرآن كريم نسبت به آن ها تصريح به خلود كرده و ممكن است به يكى از وجوه زير توجيه ش_ود:

اول اين كه: بگوييم خصوص اين سه گناه طبعى دارند كه اقتضاى خلود در آتش را دارد، هم چنان كه چه بسا اين احتمال از ظاهر آيه شريفه: «اِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مادُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشآءُ،» (48 / نساء) ني__ز استفاده ش__ود، چ__ون فرم__وده شرك به هي__چ وجه آمرزي__ده نمى ش__ود و اما پايين ت__ر از ش__رك را خ__دا از هر كس بخواهد مى آمرزد، يعنى از بعض_ى اشخ_اص م_انند مرتكب قتل و زناء و ربا نمى آمرزد.

دوم اين كه: بگوييم مراد از خلود در همه جا به معناى مكث طولانى است ولى چيزى كه هست اين است كه در ش_رك اي_ن مك_ث ط_ولان_ى، اب_دى است و در غير آن بالاخره پايان پذير اس__ت.

مشمولين عذاب ابدى (365)

سوم اين كه: بگوييم كلمه: «ذلِكَ» در جمله «وَ مَنْ يَفْعَل ذالِكْ» اشاره به همه اين سه گناه است، چون آيات مورد بحث كه همه در تعريف مؤمنين است، مؤمنين را چنين معرفى مى كند: اينان كسانى هستند كه مرتكب شرك و قتل نفس و زنا نمى شوند، پس اگ__ر كسى هر سه اين گناهان را مرتكب شود مخلد در آتش است، مانند كفار كه ب_ه هم_ه آن ه___ا مبت__لا ب_ودن_د.

در نتيجه اگر كسى به بعضى از اين سه گناه آلوده باشد ديگر از آيه شريفه خلود وى در آت___ش ب_رنم__ى آي_د.

«اِلاّ مَنْ تابَ وَ امَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحا فَاُولئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ

كانَ اللّهُ غَفُورا رَحيما!» (70 / فرقان)

اين آيه شريفه استثنايى است از حكم كلى ديدار اثام و خلود در عذاب كه در آيه قبلى ب__ود و در مستثن__ا س_ه چي__ز قي_د ش_ده: اول ت_وب_ه، دوم ايم_ان و س_وم عم_ل صال_ح.

پ__س آيه شريفه درب_اره مش_ركين اس_ت، ح_ال چ_ه اين ك__ه آن دو گن_اه ديگ_ر را

(366) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

هم مرتكب ش__ده باشن_د و چه نش_ده باشن_د و اما مؤمنين_ى كه مرتك_ب آن دو گناه شده باشند عهده دار بيان توبه شان آيه بعدى است.

جمله: «فَاُولئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَناتٍ،» فرع بر توبه وايمان و عمل صالح است و آث_ار نيك___ى را ك_ه ب_ر آن ه__ا مت_رت__ب مى ش_ود بي_ان مى كن_د. و آن اين است كه: خداى تعالى گناهانشان را مبدل ب_ه حسن_ه مى كن_د. (1)

خواسته اش اختلاف دارد و عين خواسته اش اجابت نشده است. پس ناگزير معلوم مى ش__ود آن روز يعن__ى روز وق__ت معل__وم آخري__ن روزى است كه بش__ر به تسوي__لات ابليس ن_اف_رم_ان_ى خ_دا م_ى كن_د و آن قب_ل از روز قي_ام_ت و بع_ث اس___ت.

(368) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«قالَ فَبِعِزَّتِكَ لاَُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَعينَ اِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصينَ،» (82و83 / ص) ابليس به ع__زت خدا سوگن__د ياد مى كند كه به طور حتم تمامى ابناى بشر را اغوا مى كند، آن گ__اه «مُخْلَصين» را استثن__ا مى نماي__د. و «مُخْلَصين» عبارتن__د از كسان__ى كه خ__داى تعال__ى آن__ان را براى خود خال__ص كرده و ديگ__ر هيچ ك__س در آن__ان نصيبى ندارد، در نتيجه ابليس هم در آنان نصيبى ندارد.

«قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ اَقُولُ، لاََمْلاََنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ اَجْمَعينَ،» اين آيه پاسخى است از خداى سبحان به ابليس كه مشتمل است بر قضايى كه خدا عليه ابليس و پيروانش رانده كه به زودى همه را داخل آتش خواهد كرد و متن آن قضايى است كه خدا به آن حكم كرده است، كه هم شامل ابليس مى شود و هم ذريه و قبيله او و هم از ذريه آدم ه__ر كس از او پي__روى كن__د او ني__ز جهنم__ى اس_ت. (1)

1- الميزان، ج :17 ، ص: 346 .

جهنم جايگاه شيطان ها و پيروان انسانى او (369)

تا استجابت كنم به درستى كسانى ك_ه از عب_ادت من استكب_ار م_ى ورزن_د ب_ه زودى ب_ا كم_ال ذل_ت داخ_ل جهن_م خ__واهن_د ش__د.» (60 / مؤمن)

(370) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

دعا خود نوعى عبادت است. خداى تعالى در آيه اولى مردم را به آمدن قيامت تذكر مى دهد و در آيه بعدى آن ها را ب_ه دعا دع_وت م_ى كند تا دع_اه_ايش_ان را استجابت نمايد.

و مى فرمايد: كسانى كه از عبادت من استكبار مى ورزند به زودى با كمال ذلت داخل جهنم خواهند ش_د.

در روايات اسلامى، در صحيفه سجاديه است كه: پروردگارا تو خودت فرمودى «اُدْعُ__ونى اَسْتَجِ__بْ لَكُمْ اِنَّ الَّذي__نَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ،» و در اي__ن ك__لام شريف__ت دع__ا و خوان__دن خ__ود را عب___ادت و ت__رك آن را استكب__ار خوان_دى و تاركي_ن را به دخ__ول در جهن__م با خ__وارى تهدي__د فرم__ودى!

در كافى به سند خود از حمادبن عيسى، از امام صادق عليه السلام روايت آورده كه گفت: از آن جناب شنيدم كه فرمود: دعا كن و مگو مقدرات تقدير شده و دعا تغييرش نمى دهد، براى اين كه دعا خود عبادت است و خداى عز و جل مى فرمايد:

«اِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِ__رُونَ

خوارى جهنم، سرانجام خوددارى از دعا (371)

عَنْ عِبادَتى سَيَدْخُلُ_ونَ جَ__هَنَّ_مَ داخِ_ري__نَ،» و نيز فرموده: «اُدْعُونى اَسْتَجِبْ لَكُ_مْ!» (1)

همسر نوح و لوط و جهنمى شدن آن ها

«ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذينَ كَفَروُا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِ_نْ عِبادِن_ا ص_الِحَيْنِ فَخ_انَتاهُما فَلَمْ يُغْنِياعَنْهُما مِ_نَ اللّهِ شَيْئا وَ قيلَ ادْخُلاَ النّارَ مَ_عَ الدّاخِلينَ،»

1- المي__________زان، ج :17 ، ص: 519 .

(372) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

«خداى تعالى براى كسانى كه كافر شدند مثل__ى زده و آن

همسر نوح و همسر لوط اس__ت كه در تحت فرم__ان دو نفر از بندگان صال__ح ما بودند و اين دو زن به آن دو بنده صالح خيانت كردند و همسريشان با پيامبران هيچ س__ودى برايش__ان نك__رد و از عذاب خ__دا جلوگير نش__د و به ايشان گفته ش__د داخل آتش شويد هم__ان ط__ور ك_ه بيگ_انگ___ان ب_ا انبي_اء داخ__ل مى ش_ون_د.» (10 / تح__ري__م)

خداى تعالى زن نوح و لوط و سرگذشت آنان را مثل زده براى كفار تا عبرت بگيرند و بفهمن_د كه اتص__ال و خويشاوندى با صالح__ان از بندگ__ان خدا س__ودى به حالشان نداشت، اين ها ني__ز با خيانتى كه نسبت به رسول خدا صلى الله عليه و آله كردند اهل آتش خواهند بود.

«وَ قيلَ ادْخُلاَ النّارَ مَعَ الدّاخِلي_نَ،» يعنى به ايشان گفته شد، داخل آتش شويد همان طور كه سايرين و بيگانگان از انبيا داخل مى شوند.

لطف اين جمله در اين است كه مى خواهد اشاره كند: شما با همه اتصالى كه با نوح و ل__وط داشتي__د، امروز با ساي__ر دوزخي__ان هيچ فرقى نداريد و اتصال و همسرى با انبي___ا خ_ردل_ى در س_رن_وشت شم__ا دخ__الت ن__دارد. (1)

1- الميزان، ج :19 ، ص: 575 .

همسر نوح و لوط و جهنمى شدن آن ها (373)

يكى آنان كه ملحق به صديقين و شهدا هستند، يعنى برجستگان از مردم و به طور قطع اهل نجاتند و

(374) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

يكى ديگر كفارى كه آيات او را تكذيب كرده و به طور قطع اهل هلاكتند و آنان عبارتند از شرار مردم كه به هيچ وجه به راه خدا نمى آيند، باقى مى ماند طايفه سومى كه نه نجاتشان قطعى است و نه هلاكتشان و آن طايفه عبارتند از: مردمى كه ايمان دارند و در عين حال مرتكب گناهانى هم مى شوند، كه البته اينان هم در بين خود طبقاتى هستند و درج_ه گناهكارى و تم_ردشان از اطاعت خ_دا و رس_ول او مختل_ف اس_ت.

اين كه دو طايفه را نام برد و وضع آنان را بيان كرد و طايفه سوم را نام نبرد، دأب قرآن و رسم آن است، كه در بسيارى از مواردى كه متعرض بيان حال مردم در قيامت مى ش_ود طبق_ه س_وم را ن_ام نم_ى ب_رد و بيان نمى كند، كه اين طبقه چه وضعى دارند.

چون مى خواهد اين طايفه را در ميان خوف و رجاء نگه دارد و خوف و رجاى آنان را تحريك كند، تا به اين وسيله تشويق و تحريك شوند به اطاعت از خدا و رسول و به دست آوردن سعادت خود و اجتناب بورزند از تمرد و در نتيجه از هلاكت. (1)

1- الميزان، ج :19 ، ص: 286 .

اصحاب دائمى دوزخ و گروهى كه اميد نجات دارند! (375)

جهنم است كه جاودانه در آن باشد و خ_دا ب_ر او غض___ب آرد و ل_عنتش كن_د و ع_ذاب_ى ب_زرگ ب_رايش آم_اده دارد.» (93 / نساء)

كسى مؤمنى را عمدا به قتل رسانده كه مقصودش از عملى كه كرده - زدن - همان قتل بوده باشد، يعنى هم بداند كه اين مشت و لگد و يا تير او را مى كشد و هم بداند شخصى كه به دستش كشته مى شود مؤمن است، خداى عز و جل در اين آيه شريفه چنين قاتلى را به سختى تهديد كرده و به او وعده خلود در آتش داده، چيزى كه هست در سابق، آن جا كه پيرامون آيه: «اِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِهِ،» (48 / نساء) و آيه: «اِنَّ اللّهَ

(376) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعا،» (53 / زمر) بح__ث مى كرديم گفتي__م اين دو آيه مى تواند حكم خل__ود قات_ل را مقي__د كن__د و در نتيجه مى توان گف__ت: هر چن__د آيه مورد بح__ث وعده آتش خالد و دائ_م را مى ده_د، ليك_ن صريح در حتمى بودن آن نيست و ممكن است خلود آن به وسيله توبه و يا شفاع__ت مورد عف__و ق_رار گيرد.

«وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ اَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِنا اِلاّ خَطَأً!»(92/نساء)

در مؤمن بعد از دخول__ش در حريم ايم__ان و قرقگ__اه آن، ديگ__ر هيچ اقتضائى براى كشت__ن مؤمنى مثل خودش وجود ندارد، هيچ نوع كشتن مگر كشتن از روى خطا. مؤمن هرگز قص__د كشت__ن مؤم__ن را ب__دان جه__ت كه مؤمن اس__ت نمى كن__د، يعن__ى با علم به اين كه مؤم__ن است قصد كشت___ن او نمى كند.

و آيه مورد بحث با اين حال در مقام آن است كه به طور كنايه از كشتن مؤمن

به عمد نهى تشريعى كند و بفرمايد خداى تعالى هرگز اين عمل را مباح نكرده و تا ابد نيز مباح

جهنم دائم جزاى قتل عمد مؤمن (377)

نمى كند و او كشتن مؤم__ن، مؤمن ديگر را تحريم كرده، مگر در يك صورت و آن صورت خط__ا اس__ت، چ__ون در اين فرض - كه قات__ل قصد كشتن مؤم__ن ندارد يا بدين جهت كه اصلاً قصد كشتن را ندارد و يا اگر قصد دارد به اين خي__ال قصد ك__رده كه طرف كافرى است جائز القتل - در مورد كشتن او هيچ حرمتى تشريع نشده است. (1)

وع_ده هاى شيطان و جهنم فريب خوردگان

«يَعِدُهُمْ وَ يُمَنّيهِمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ اِلاّ غُرُورا ،اُولئآِكَ مَأْويهُمْ جَهَنَّمُ وَ لايَ_جِ__دُونَ عَنْ__ها مَحيص___ا،»

«وعده شان مى دهد، آرزومندشان مى كند و جز فريب به ايشان وعده نمى دهد. اين__ان جايش__ان جهنم است و از آن گريزگاهى نمى يابند!» (120و121 / نساء)

1- المي_زان، ج :5 ، ص: 58 .

(378) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

وعده هاى شيطان عبارت است از وسوسه هائى كه او بدون واسطه مى كند، به خلاف امانى كه جمله: «وَ يُمَنّيهِمْ» آرزومندشان مى كند، متضمن آن است، كه آن از نتائج وسوسه است و منظور از آن ه_ر ام_ر خي_الى است كه وهم از آن لذت ببرد.

به همين جهت بود كه خداى تعالى تمنى و يا به عبارت ديگر استفاده از آرزوهاى دروغ_ى بش_ر را غ_رور نخ_واند بلكه وعده او را غرور خواند و فرمود: شيطان وعده شان نمى دهد مگر غرور و فريب را و اين نكته بر كسى پوشيده نيست.

خداى تعالى بعد از بيان وعده هاى شيطان، عاقبت حال فريب خوردگان او را بيان نموده و فرمود: «اُولئآِكَ مَأْويهُمْ

جَهَنَّمُ وَ لا يَجِدُونَ عَنْها مَحيصا،» عاقبت حالشان اين است كه منزلگهى در دوزخ دارند كه به هيچ وجه محيصى و گريزگاهى از آن ندارن_د! (1)

1- المي_زان، ج :5 ، ص: 138 .

وعده هاى شيطان و جهنم فريب خوردگان (379)

شده، هم چنان

1- المي_زان، ج :9 ، ص: 427 .

عجله كفار به عذاب و احاطه جهنم بر آنان (381)

كه در جاى ديگر كلام بى نظيرش فرموده: «وَ رَبُّكَ الْغَفُورُ ذُوالرَّحْمَةِ لَوْيُؤاخِذُهُمْ بِما كَسَبُ__وا لَعَجَّلَ لَهُ__مُ الْعَذابَ بَلْ لَهُ__مْ مَوْعِ__دٌ لَنْ يَجِ__دُوا مِنْ دُونِه مَوْئِلاً،» (58 / كهف)

«يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذابِ وَ اِنَ جَهَنَّمَ لَمُحيطَةٌ بِالْكافِرينَ يَوْمَ يَغْشيهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ اَرْجُلِهِ_مْ وَ يَقُولُ ذوُقُوا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ،»

«از تو عذاب زودرس مى طلبند نمى دانن_د كه جهنم كاف_ران را از هر سو احاطه كرده اس_ت، روزى كه عذاب اح_اطه شان مى كند از بالاى س_ر و پايين پا و خدا به ايش_ان م_ى گ_وي_د بچشيد آن چ__ه را ك__ه مى ك__ردي__د.» (54 و 55 / عنكبوت)

«اِسْتِعْج__ال كفار،» استعج__ال به ام__رى است كه به ط__ور قطع خواهد آمد و به هيچ وجه دروغ نمى شود، چون كيفر اعمالشان است و كيفر اعم__ال از صاح__ب عمل جهنم را مالامال از جن و انس خواهم كرد!

(382) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

جدا شدن__ى نيس__ت. (1)

«وَ لَوْ شِئْنا لاَ تَيْن_ا كُ_لَّ نَفْسٍ هُ_ديها وَ لكِ_نْ حَ_قَّ الْقَ_وْلُ مِنّى لاََمْلاََنَّ جَهَنَّ_مَ مِنَ الْجِنَّ_ةِ وَال_نّاسِ اَجْمَعي_نَ!»

«اگر مى خواستيم همه كس را هدايت عطا مى كرديم، ولى اين سخن از من مقرر ش__ده ك_ه جهن_م را از جني_ان و آدمي_ان جم_لگى پ_ر م_ى كن_م!» (13 / سجده)

1- المي_زان، ج :16 ، ص: 211 .

جهنم را مالامال از جن و انس خواهم كرد! (383)

اگ__ر مى خواستيم به هر ك__س چه مؤم__ن و چه كاف__ر هدايت__ش را ارزان__ى بداريم، يعنى آن هدايتى ك_ه مخص_وص و من_اسب شخ_ص اوس_ت ب_دهي_م م_ى دادي_م .

البته منظور اين نيست كه همه را مجبور به هدايت كنيم، بلكه منظور اين

است كه كافران را نيز مانند مؤمنين هدايت مى كنيم، تا به اختيار و اراده خود داراى هدايت شوند، همان طور كه مؤمنين با اختيار و اراده خود داراى هدايت شدند، چون اگر پاى جبر در ميان آيد تكليف در دنيا و جزاء در آخرت به كلى باطل مى شود.

«وَ لكِ_نْ حَ_قَّ الْقَ_وْلُ مِنّ__ى لاََمْ__لاََنَّ جَهَنَّ_مَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنّاسِ اَجْمَعينَ،» ليكن اين ط__ور نخواستي_م، چ_ون در اي_ن ميان قضائى است كه از ساب__ق از ناحي__ه من رانده شده، قضائى حتمى و آن اين است كه جهنم را از جن و انس پر كنم.

و اين قضاى حتمى سابق، همان است كه بعد از امتناع ابليس از سجده بر آدم و سوگندش كه گفت: «فَبِعِزَّتِكَ لاَُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَعينَ اِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصينَ،» فرموده: «فَالْحَ__قُ وَ الْحَ__قَّ اَقُولُ لاََمْلاََنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ اَجْمَعينَ!»

لازمه اين قضاء اين است كه به خاطر ظلمشان و فسقشان و خروجشان از زى عبوديت هدايتشان نكند، هم چنان كه باز خودش فرموده: «اِنَّ اللّ_هَ لا يَهْ_دِى الْقَوْمَ

(384) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

الظّالِمينَ،» (10 / احقاف) و نيز فرموده: «وَ اللّهُ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الْ__فاسِقي_نَ،» (5 / صف) و ني_ز آي__ات_ى ديگ_ر. (1)

ج :16 ، ص: 379 .

حتمى شدن عذاب جهنم بر اكثريت بى ايمان (385)

لاََمْلاََنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ اَجْمَعينَ!»

و لازم__ه رسوخ يافتن پي__روى از شيط__ان در نفس، طغي__ان و استكبار در برابر حق است، هم چنان كه حكايت گفتگ__وى تابع__ان و متبوع__ان در آت__ش دوزخ در آيه: «بَلْ كُنْتُمْ قَوْما طاغينَ ، فَحَقَّ عَلَيْن_ا قَوْلُ رَبِّنا اِنّا لَذائِقُونَ، فَ_اَغْ_وَيْن_اكُ_مْ اِنّ__ا كُنّا غ_اوي__نَ،» (30و31و32 / صافات) و ني__ز آي__ه: «وَ لكِ__نْ حَقَّ__تْ كَلِمَ__ةُ الْعَ__ذابِ عَلَى الْكافِرينَ قيلَ ادْخُلُوا اَبْ__وابَ جَهَنَّ__مَ خالِدي__نَ فيها فَبِئْ__سَ مَثْ__وَى الْمُتَكَبِّرينَ،» (71و72 / زمر) به اي_ن معن__ا اش___اره دارد.

و نيز لازمه رسوخ پيروى شيطان در دل، اين است كه: چنين كسانى با تمام توجه قلبى متوجه دنيا شوند و به كلى از آخرت روى بگردانند و چنين حالتى در دل هايشان رسوخ كند هم چنان كه خداى تعالى فرموده: «وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظيمٌ ذلِكَ بِاَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَيوةَ الدُّنْيا عَلَى الاْخِرَةِ وَ اَنَ اللّهَ

(386) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث

لايَهْدِى الْقَوْمَ الْكافِرينَ، اُولئِكَ الَّذينَ طَبَعَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ اَبْصارِهِمْ وَ اُولئِكَ هُمُ الْغافِلُونَ.»(106 و107 و 108/نحل)

پس خداوند بر قلب هايشان مهر مى زند و از آثار آن اين است كه: ديگر چنين كسانى نمى توانند ايم__ان بياورند، هم چنان كه باز قرآن فرموده: «اِنَّ الَّ_ذي_نَ حَ_قَّتْ عَ_لَيْهِ_مْ كَلِمَةُ رَبِّ_كَ لا يُؤْمِنُونَ!» (96 / يونس) (1)

عليه خدا فتنه به پا كنيد،» (162 / صافات)

«اِلاّ مَنْ هُوَ صالِ الْجَحيمِ.»

«و در آن فتنه افراد را گمراه سازيد مگر كسى را كه خودش دنبال جهنم مى گردد.» (163 / صافات)

«ص__الِ الْجَحي__مِ» ب__ه معن__اى دنبال__ه رو جهن__م اس__ت، به طورى ك__ه هر ج__ا راه جهن__م را س__راغ داشت__ه باشد به آن جا برود و عم__ل دوزخي__ان را مرتك__ب شود.

مى فرماي__د: شما و خدايان ضلال__ت كه مى پرستيد، هر چند دست به دست هم بدهي__د نمى تواني__د اح__دى را مفت__ون و گم__راه كنيد، مگ__ر تنه__ا آن كسانى را كه خ__ود راه جهن__م را دنبال مى كنند. (1)

1- المي____زان، ج :17 ، ص: 266 .

(388) جهنم از ديدگاه قرآن و حديث